Στο παρακάτω κείμενο βασίζεται η εισήγηση μου στη εκδήλωση του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς στις 25/02/2014.

Η πολιτική σημασία της εύρυθμης λειτουργίας του δημόσιου χώρου στα πλαίσια της αστικής δημοκρατίας έγκειται στο γεγονός ότι σε αυτόν λαμβάνει χώρα η διαπάλη ιδεών και επιχειρημάτων σχετικά με τα κοινά. Μέσω αυτής της διαπάλης κατασταλάζει και αποκρυσταλλώνεται η “κοινή γνώμη”, δηλαδή μια σειρά κυρίαρχων πεποιθήσεων και αναπαραστάσεων σχετικά με το κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό γίγνεσθαι η οποία, θεωρητικά, συμπίπτει με την δημοκρατική αντιπροσώπευση της πλειοψηφίας.

Καταλαβαίνει κανείς έτσι τη διττή πρωταρχική σημασία της εύρυθμης λειτουργίας των ΜΜΕ στη δημοκρατία. Από τη μία τα ΜΜΕ ενημερώνουν τους πολίτες για θέματα για τα οποία οι ίδιοι δεν δύνανται να έχουν προσωπική εμπειρία και αντίληψη. Από την άλλη αποτελούν την κεντρική αρένα της διαπάλης των ιδεών. Σε κάθε περίπτωση ο τρόπος λειτουργίας των ΜΜΕ αποτελεί κριτήριο για την ποιότητα της δημοκρατίας και κατεξοχήν πολιτικό επίδικο.

Τις τελευταίες δύο δεκαετίες μια σειρά από κοσμογονικές εξελίξεις έχουν αλλάξει άρδην τη φύση και τη λειτουργία των ΜΜΕ σε παγκόσμιο επίπεδο. Η ανάδυση του διαδικτύου και η συνεπακόλουθη τεχνολογική έκρηξη είναι ίσως η πιο εντυπωσιακή από αυτές τις αλλαγές. Όμως η ανάπτυξη της διαδικτυακής δημοσιογραφίας και ενημέρωσης λαμβάνει χώρα μέσα στο πλαίσιο τη γενικότερης εξέλιξης των ΜΜΕ. Το πλαίσιο αυτό χαρακτηρίζεται από μια σειρά επί μέρους αλλαγών οι οποίες έχουν επέλθει στον χώρο των ΜΜΕ τις τρεις τελευταίες δεκαετίες.

Η απορρύθμιση των ΜΜΕ

Η πρώτη αλλαγή είναι η απορρύθμιση του τομέα των ΜΜΕ και η υποταγή του συντριπτικής πλειοψηφίας εξ αυτών στους νόμους της αγοράς. Το κύμα της ιδιωτικοποίησης της ραδιοτηλεόρασης στην Ευρώπη μεταξύ 1985 και 1990 είναι το ένα κομμάτι της απορρύθμισης. Το άλλο έχει να κάνει με την μεθοδική αποδόμηση μιας σειράς ρυθμίσεων που είχαν θεσπιστεί μεταπολεμικά σε Ευρώπη και Βόρειο Αμερική ως εγγύηση της (μερικής) ανεξαρτησίας των γραπτών ΜΜΕ, κυρίως του καθημερινού Τύπου, από τα κυρίαρχα οικονομικά συμφέροντα.

Για παράδειγμα στη Γαλλία, σε εφημερίδες όπως η Le Monde και Libération, οι δημοσιογράφοι κατείχαν θεσμοθετημένο και ισχυρό ρόλο στη λήψη αποφάσεων. Ο ρόλος αυτός σταδιακά πριονίστηκε στη δεκαετία του 90 ώσπου να φτάσουμε σήμερα στο σημείο οι εν λόγω εφημερίδες να γίνουν έρμαιο των δισεκατομμυριούχων ιδιοκτητών τους. Στις ΗΠΑ οι σταδιακές άρσεις των περιορισμών σε ότι αφορά την οικονομική συγκέντρωση στα ΜΜΕ λειτούργησαν ως πολιορκητικός κριός για την είσοδο πολυεθνικών και χρηματιστικών συμφερόντων σε σημαντικές εφημερίδες όπως οι Wall Street Journal (Rupert Murdoch), New York Times (Carlos Slim) και Washington Post (Jeff Bezos) που κατείχαν οικογένειες παραδοσιακών εκδοτών.

Μέσα στο πλαίσιο της ηγεμονίας του φιλελευθερισμού, αποτέλεσμα όλων αυτών είναι η οξεία συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των ΜΜΕ σε όλες τις αναπτυγμένες αστικές δημοκρατίες και η ταυτόχρονη εξασθένιση όλων των δικλείδων ασφαλείας που είχαν κατακτηθεί μεταπολεμικά με στόχο την προστασία του πλουραλισμού.

Η μετεξέλιξη της δημοσιογραφίας

Την ίδια περίοδο άλλαξε επίσης και η δημοσιογραφία. Η μαζική είσοδος στην αγορά εργασίας των ΜΜΕ νέων δημοσιογράφων με εξειδικευμένη κατάρτιση στο αντικείμενο αύξησε την κοινωνιολογική ομοιογένεια του επαγγέλματος και ενδυνάμωσε την εσωστρεφή κοινωνικοποίηση του. Η ταυτόχρονη υποταγή μεγάλου μέρους των αρχισυνταξιών στον νόμο της αγοράς, άνοιξε το δρόμο για την πλήρη εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης και την σχεδόν εξ ολοκλήρου ένταξη των σημαντικότερων ΜΜΕ στην κυρίαρχη ιδεολογία.

Σταδιακά η εξυπηρέτηση του μάρκετινγκ και της διαφήμισης εξελίχθηκαν σε βασικές αξίες του μάνατζμεντ, βάζοντας έτσι σε δεύτερη μοίρα το συμφέρον του κοινού. Στη Ελλάδα η τάση αυτή κατέληξε στην αναζήτηση της τηλεθέασης με κάθε κόστος, την ακραία εντυπωσιοθηρία, την εξασθένιση των δεοντολογικών και ηθικών φραγμών και σε αρκετές περιπτώσεις στην τυφλή εξυπηρέτηση οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων.

Η κρίση βρήκε τα ΜΜΕ σε αυτήν την κατάσταση. Η φτωχοποίηση των δημοσιογράφων, η καταρράκωση των συνθηκών εργασίας τους και η εξέλιξη μεγάλου μέρους των ΜΜΕ σε μηχανισμούς ακραίας προπαγάνδας έγιναν δυνατές τόσο εύκολα και γρήγορα γιατί οι θεσμοθετημένες αντιστάσεις είχαν ήδη καταρρεύσει από καιρό.

Οι κύριες τάσεις της διαδικτυακής ενημέρωσης και δημοσιογραφίας

Μέσα σε αυτό το γενικότερο πλαίσιο, από τα τέλη της δεκαετίας του 90 κι έπειτα, το διαδίκτυο έγινε ο καταλύτης της διαδικασίας αποσύνθεσης των παραδοσιακών ΜΜΕ. Είκοσι χρόνια μετά την δημιουργία των πρώτων ενημερωτικών ιστότοπων, οι επικοινωνιακές χρήσεις του νέου μέσου και το κοινωνικο-οικονομικό τους υπόβαθρο τους έχουν αποκρυσταλλωθεί. Το πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η διαδικτυακή δημοσιογραφία έχει διερευνηθεί επαρκώς. Σε ότι αφορά τις χρήσεις του διαδικτύου για ενημέρωση και πολιτικό διάλογο οι κυριότερες τάσεις όπως έχουν καταγραφεί στη διεθνή βιβλιογραφία είναι οι εξής:

• Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον σημαντικό μέσο επικοινωνίας για τη μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών στην Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική (από 60% του πληθυσμού στη Νότια Ευρώπη μέχρι πάνω από 90% στις Σκανδιναβικές χώρες).

• Η ενημέρωση αποτελεί μια από τις σημαντικές χρήσεις. Οι σημαντικότερες όμως είναι η διαπροσωπική επικοινωνία, η αναζήτηση πρακτικών πληροφοριών και η ψυχαγωγία.

• Το ποσοστό του πληθυσμού που ενημερώνεται συστηματικά μέσω διαδικτύου είναι σχετικά χαμηλό (κάτω από το 15% στις ΗΠΑ).

• Το ψηφιακό χάσμα στην ενημέρωση είναι ακόμα βαθύ μεταξύ δύο άκρων: ένα μειοψηφικό κομμάτι του πληθυσμού έχει έντονη και χρονοβόρα χρήση του διαδικτύου, ενημερώνεται συστηματικά μέσω ποικιλίας ιστότοπων (παραδοσιακών ΜΜΕ, εναλλακτικών, ξένων) και συμμετέχει στην παραγωγή ή/και διάδοση περιεχομένου μέσω κοινωνικών δικτύων. Αυτό το κομμάτι είναι νεότερο, επαγγελματικά ενεργό, με υψηλότερο επίπεδο μόρφωσης και διαμένει σε αστικά κέντρα.

  Από την άλλη μια μεγάλη μερίδα του πληθυσμού σε ημι-αστικές και αγροτικές περιοχές με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο και υψηλότερο μέσο όρο ηλικίας ενημερώνεται βασικά από την τηλεόραση και έχει χαμηλή χρήση του διαδικτύου. Μεταξύ των δύο άκρων η πλειοψηφία χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για αποσπασματική ενημέρωση μέσω περιορισμένου αριθμού ιστότοπων (κυρίως παραδοσιακών ΜΜΕ και στην Ελλάδα ιστολογίων τύπου tromaktiko).

  Παρατηρείται λοιπόν ένα φαινόμενο “θρυμματισμού” της δημόσιας σφαίρας, με κομμάτια του πληθυσμού να αναφέρονται σε εντελώς διαφορετικές μηντιακές αφηγήσεις και κατ’επέκταση σε αντικρουόμενες πολλές φορές όψεις ή εκδοχές της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας.

• Η ενημέρωση μέσω διαδικτύου υπάγεται σε καθεστώς ασυνέχειας λόγω του ότι γίνεται είτε κατά τη διάρκεια άλλων δραστηριοτήτων (πχ. στο χώρο εργασίας ή βλέποντας τηλεόραση) είτε εν μέσω πληροφοριακής υπερφόρτωσης (πρόσβαση σε πολυμέσα, διαχείριση κοινωνικής δικτύωσης κλπ). Κατά συνέπεια η διάρκεια και η ένταση της προσοχής είναι περιορισμένη και εκφράζεται με σχετικά σύντομες επισκέψεις σε ενημερωτικούς ιστότοπους με μέσο όρο τα 2 με 3 λεπτά.

• Τα παραπάνω ευνοούν τις πληροφορίες που τραβούν εύκολα την προσοχή και καταναλώνονται γρήγορα. Οι εμπορικοί ενημερωτικοί ιστότοποι που εξαρτώνται από διαφημιστικά έσοδα χρησιμοποιούν παρόμοιες συνταγές για να μεγιστοποιήσουν την επισκεψιμότητα: συνεχής ανανέωση περιεχομένων, σύντομα και εύκολα κείμενα, πολλές εικόνες, πηχυαίοι τίτλοι με εντυπωσιακό περιεχόμενο, εύπεπτες θεματικές όπως ο αθλητισμός, το λάιφ στάιλ, τα περίεργα κλπ. Παρατηρείται δηλαδή στο διαδίκτυο μια τάση που θυμίζει τη λογική της τηλεθέασης στην τηλεόραση.

• Ταυτόχρονα όλο και περισσότερο η πρόσβαση σε ενημερωτικά περιεχόμενα διοχετεύεται μέσω πληροφοριακών ενδιάμεσων δηλαδή μεσαζόντων που συνδέουν το ευρύ κοινό με πλήθος πληροφοριών μέσω πολύπλοκων αλγόριθμων και τεχνολογιών. Οι ενδιάμεσοι αυτοί (Google, Apple, Facebook, Amazon, Microsoft κλπ.) που τείνουν να λειτουργούν ως ολιγοπώλιο ελέγχουν τα κανάλια διάδοσης της πληροφορίας. Υπό αυτή την έννοια τα ΜΜΕ αλλά και οι χρήστες εξαρτώνται από αυτούς για τη ρύθμιση της ζήτησης και της προσφοράς ενημερωτικού και δημοσιογραφικού περιεχόμενου.

• Η αύξηση της χρήσης του κινητού διαδικτύου επιδεινώνει αυτή την εξάρτηση λόγω των κλειστών πληροφοριακών οικοσυστημάτων που χτίζουν οι ενδιάμεσοι όπως η Apple και τα οποία περιλαμβάνουν συσκευές, λογισμικά, λειτουργικά συστήματα, υπηρεσίες και διανομή περιεχομένου.

• Η προσφορά διαδικτυακής ενημέρωσης στο σύνολο της χαρακτηρίζεται από υψηλή ποικιλομορφία και πρωτοτυπία σε ότι αφορά το φάσμα των περιεχομένων που διατίθενται στους χρήστες σε σύγκριση με τα παραδοσιακά ΜΜΕ.

• Ταυτόχρονα όμως το μεγαλύτερο κομμάτι της διαδικτυακής πληροφόρησης συγκεντρώνεται σε ένα περιορισμένο αριθμό θεμάτων που κυριαρχούν στην μηντιακή ατζέντα. Τα πρωτότυπα περιεχόμενα δεν αφορούν παρά μια μειοψηφία διαδικτυακών μέσων με σχετικά μικρή διείσδυση στο ευρύ κοινό: επαγγελματικούς ιστότοπους εναλλακτικής πληροφόρησης, φορείς της συμμετοχικής δημοσιογραφίας, ιστολόγια.

• Οι περισσότεροι από αυτούς τους ιστότοπους αδυνατούν προς το παρόν να χρηματοδοτήσουν μια επαγγελματική ανεξάρτητη και ερευνητική δημοσιογραφία στη βάση στέρεων οικονομικών μοντέλων, κάτι που υποθηκεύει το ίδιο το μέλλον της ενημέρωσης.

• Στον αντίποδα, οι μεγάλοι παίκτες του διαδικτύου από πλευράς επισκεψιμότητας (πόρταλς, εμπορικά ιστολόγια) περιορίζονται στην αντιγραφή και αναπαραγωγή περιεχομένων οξύνοντας την συγκέντρωση της διαδικτυακής ενημέρωσης γύρω από τα κυρίαρχα θέματα της μηντιακής ατζέντας. Συμπράττουν έτσι στο φαινόμενο του διαδικτυακoύ πληθωρισμού, με την έννοια της ακατάσχετης αναπαραγωγής και επανάληψης των ίδιων πληροφοριών με μικρές παραλλαγές.

• Οι πρακτικές αυτές επεκτείνονται και στους ίδιους τους παραδοσιακούς φορείς της δημοσιογραφίας όπως οι εφημερίδες οι οποίες, στο διαδίκτυο, περιορίζονται σε “καθιστή δημοσιογραφία” με σκοπό τη μεγιστοποίηση της παραγωγικότητας στη βάση ποσοτικών κριτηρίων. Αναπαράγουν έτσι τα περιεχόμενα των offline εκδόσεων και των πρακτορείων ειδήσεων χωρίς να εμπλουτίζουν παρά σπάνια τους ιστότοπους τους με πρωτότυπες ειδήσεις.

• Οι συμμετοχικές λογικές στην παραγωγή και διανομή της πληροφορίας είναι πλέον γενικευμένες. Τα διαδικτυακά εργαλεία επιτρέπουν καταρχήν τον εκδημοκρατισμό της δημόσιας έκφρασης, της παραγωγή σχολιασμού αλλά και πρωτογενούς πληροφόρησης από τους ίδιους τους πολίτες.

• Επίσης, σε ότι αφορά τη σχέση μεταξύ δημοσιογράφων και κοινού, σε συγκεκριμένους ιστότοπους αναπτύσσεται αυξημένη λογοδοσία, διάλογος και διαφάνεια σε ότι αφορά τα κίνητρα και τις μεθόδους εργασίας.

• Όμως, ταυτόχρονα οι συμμετοχικές πρακτικές του κοινού δεν εξαρτώνται μόνο από τις δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογία αλλά κυρίως από τα κοινωνιολογικά χαρακτηριστικά των χρηστών. Έστω κι αν οι πιο απλές συμμετοχικές πρακτικές, όπως ένα Like ή ένα σχόλιο, χρησιμοποιούνται με ευκολία από την πλειοψηφία των χρηστών του διαδικτύου, οι πιο σύνθετες (γράψιμο ενός άρθρου, γύρισμα ενός βίντεο με επαγγελματικά στάνταρντς κλπ.) απαιτούν μορφωτικό επίπεδο, πολιτική συγκρότηση, συνήθεια εκφοράς δημόσιου λόγου, τεχνολογική κατάρτιση κλπ. Εκ των πραγμάτων λοιπόν η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών εξαιρείται από τη δημόσια διαδικτυακή έκφραση.

• Τέλος, η οικειοποίηση των συμμετοχικών εργαλείων από τους πολίτες εξαρτάται άμεσα από την πολιτική και κοινωνική συγκυρία. Αντίθετα από ότι λέχθηκε κατά κόρον τα προηγούμενα χρόνια, η αλληλεπιδραστική και αποκεντρωμένη φύση των νέων μέσων δεν επιφέρει αυτόματα χρήσεις με δημοκρατικό ή προοδευτικό περιεχόμενο. Αντίθετα, σύμφωνα με την συγκυρία, τα ίδια εργαλεία μπορούν να μπουν στην υπηρεσία του ρατσισμού, του εθνικισμού και της μισαλλοδοξία όπως επίσης και της εμπορικής εκμετάλλευσης και χειραγώγησης.