Όπως θα περίμενε κανείς τα γεγονότα που αναστάτωσαν την Ελλάδα μετά την δολοφονία του Αλέξη Γρηγορόπουλου αποτέλεσαν πρώτο θέμα στα κυρίαρχα ΜΜΕ και δη τα τηλεοπτικά.

Η κάλυψη των καναλιών ανέδειξε για ακόμη μια φορά την ανεπάρκεια τους στο να προσφέρουν μια πλήρη, αντικειμενική και ψύχραιμη ενημέρωση.

Αντίθετα, το παραλήρημα των δελτίων ειδήσεων ήταν ανάλογο σε ένταση με τη βία των πιο ακραίων αντιδράσεων που εκδηλώθηκαν στους δρόμους της Αθήνας. Υπακούοντας ως συνήθως στην λογική του ανταγωνισμού, τα τηλεοπτικά κανάλια επιδόθηκαν την προηγούμενη εβδομάδα σε μια φρενήρη επιδίωξη της τηλεθέασης με ότι αυτή συνεπάγεται.

Το αποτέλεσμα της αδυναμίας των κυρίαρχων ΜΜΕ να κατανοήσουν το εύρος και το βάθος του κοινωνικού κινήματος ήταν σε πολλές περιπτώσεις η συστηματική διαστρέβλωση της πραγματικότητας. Κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτής της διαστρέβλωσης είναι:

– η δραματοποίηση των γεγονότων. Κάθε αναφορά των δημοσιογράφων στα τηλεοπτικά ΜΜΕ συνοδεύεται από σχόλια που αναδεικνύουν τον δήθεν δραματικό χαρακτήρα της πληροφορίας ακόμα και όταν αυτός δεν υπάρχει. Ο τόνος της φωνής, οι παραλληλισμοί και οι εκφράσεις τηλεπαρουσιαστών (πεδίο μάχης, Βηρυτός, πόλεμος, ανυπολόγιστες καταστροφές κτλ.) έχουν σαν αποτέλεσμα την αύξηση της ψυχολογικής έντασης του θεατή και απώτερο στόχο την επίτευξη υψηλής τηλεθέασης.

– η υπερπροβολή των πιο εντυπωσιακών εικόνων όπως αυτές των φωτιών και των συγκρούσεων με αντίστοιχη αποσιώπηση των εκδηλώσεων διαμαρτυρίας όταν αυτές δεν συνοδεύονταν από καταστροφές. Είναι γνωστό ότι για την τηλεόραση δεν υπάρχει είδηση χωρίς εικόνα και δη εντυπωσιακή. Ως αποτέλεσμα κάθε πρωτοβουλία ή εξέλιξη που δεν είναι “φωτογενής” και δεν υπακούει στα κριτήρια του θεάματος αποκλείεται από τα δελτία ειδήσεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα που αφορά τα ελληνικά κανάλια είναι η χρήση πλάνων αρχείων με συγκρούσεις, χωρίς αναφορά στην ημερομηνία, τα οποία συνοδεύουν τηλεφωνικές συνδέσεις ή παρεμβάσεις.

– η χρησιμοποίηση λεκτικών στερεοτύπων και ξύλινου λόγου, κάτι που επιτρέπει τις απλουστεύσεις και τον μανιχαϊσμό. Για παράδειγμα η χρήση αρνητικών όρων όπως “κουκουλοφόροι” ή “γνωστοί-άγνωστοι”, σε αντιδιαστολή με θετικούς όρους όπως νέοι ή διαδηλωτές, διευκολύνει την αποσιώπηση ερωτημάτων όπως το γιατί το κοινωνικό κίνημα αναγκάζεται υπό συγκεκριμένες συνθήκες να χρησιμοποιήσει βίαιες μεθόδους διαμαρτυρίας. Η υπεραπλούστευση της κοινωνικής πραγματικότητας που προκύπτει συνοψίζει τα διακυβεύματα σε μια αντιπαλότητα μεταξύ των καλών (καταστηματάρχες, αστυνομικοί, νοικοκυραίοι, αγανακτισμένοι πολίτες) και των κακών (αναρχικοί, χούλιγκανς, βάνδαλοι) και επισφραγίζεται με την δημόσια καταδίκη των τελευταίων.

– η χρησιμοποίηση ρατσιστικών στερεοτύπων, για παράδειγμα σε ότι αφορά τις λεηλασίες μαγαζιών που ακολούθησαν κάποιες διαδηλώσεις.

– η ανισομερής κατανομή του δημόσιου λόγου μεταξύ των διαφόρων μερών, στην προκειμένη περίπτωση της κυβένησης, της αστυνομίας, των νοικοκοιραίων και των διαδηλωτών.

– η εστίαση σε δευτερεύοντα γεγονότα που ενδιαφέρουν περισσότερο τους ίδιους τους δημοσιογράφους παρά το ευρύ κοινό, όπως για παράδειγμα η εμπλοκή του Αλέξη Κούγια στην υπόθεση.

– η αναπαραγωγή της κρατικής προπαγάνδας τουλάχιστον κατά τις πρώτες ώρες και σε ότι αφορούσε τις συνθήκες της δολοφονίας.

Οι Έλληνες πολίτες έχουν διαίσθηση αυτής της μηντιακής πραγματικότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι σε όλες τις σχετικές έρευνες η τηλεόραση εμφανίζει τους χαμηλότερους δείκτες εμπιστοσύνης από όλα τα ΜΜΕ. Ως αποτέλεσμα πολλοί, κυρίως οι νεότεροι και αυτοί με το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο, απομακρύνονται σταδιακά από την τηλεόραση αντικαθιστώντας την με το διαδίκτυο και τα νέα μέσα. Σε ακραίες περιπτώσεις η δυσπιστία αυτή γίνεται επιθετικότητα σε βάρος των δημοσιογράφων.

Το γεγονός αυτό καταλήγει σε ένα ενημερωτικό χάσμα μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών ομάδων, με ότι αυτό συνεπάγεται.

Βέβαια οι τάσεις αυτές δεν είναι αποκλειστικότητα της ελληνικής τηλεόρασης, έστω κι αν τα ειδικά χαρακτηριστικά της τελευταίας τις επιβάρυναν. Η κάλυψη βίαιων εξεγέρσεων και η προβληματική σχέση που αναπτύσσουν τα καθεστηκυία ΜΜΕ γενικότερα με το κοινωνικό κίνημα αποτελεί εδώ και αρκετές δεκαετίες αντικείμενο επιστημονικής ανάλυσης στον τομέα της κοινωνιολογίας, της πολιτικής οικονομίας των ΜΜΕ, της κοινωνικής ψυχολογία μεταξύ άλλων.

Οι αναλύσεις αυτές προκύπτουν ανά κύματα, παίρνοντας αφορμή από γεγονότα κοινωνικής διαμαρτυρίας που σε αρκετές περιπτώσεις παίρνουν τη μορφή βίαιων συγκρούσεων με την αστυνομία ή μεταξύ κοινωνικών ομάδων. Έτσι η παραγωγή σχετικών ερευνών ήταν ιδιαίτερα μεγάλη στις ΗΠΑ μετά την εξέγερση των μαύρων γκέτο που ακολούθησαν την δολοφονία του Martin Luther King το 1968 αλλά και τον ξυλοδαρμό του Rodney King το 1991.

Στην Μεγάλη Βρετανία ανάλογες έρευνες έγιναν μετά τις συγκρούσεις μεταξύ ακροδεξιών και νέων ασιατικής καταγωγής που συγκλόνισαν το Bradford το 2001. Τέλος, στη Γαλλία οι πρώτες ταραχές που τράβηξαν την προσοχή των ΜΜΕ ήταν αυτές του Vaulx-en-Velin το 1990 και βέβαια η εξέγερση των προαστίων του 2005. Σε κάθε περίπτωση η κάλυψη των γεγονότων από τα ΜΜΕ έγινε αντικείμενο επιστημονικής ανάλυσης.

Η διεθνής βιβλιογραφία επί του θέματος έχει λοιπόν περιγράψει τις τάσεις που χαρακτηρίζουν την κάλυψη παρόμοιων γεγονότων από τα ΜΜΕ και έχει αναδείξει τις προβληματικές εκφάνσεις της . Ακολουθεί ένα ενδεικτικό κομμάτι της.

Eric Macé et Angelina Peralva, Médias et violences urbaines. Débats politiques et construction journalistique, La Documentation française, Paris, 2002

Laurent Béru, “Une campagne de relations publiques dissimulée. Le Monde, le pouvoir politique et les Émeutes urbaines de novembre 2005”, Les Enjeux de l’information et de la Communication, août 2007

Laurent Mucchielli, “Violences urbaines, réactions collectives et représentations de classe chez les jeunes des quartiers relégués de la France des années 1990”, Actuel Marx, 1999, 26, pp. 85-108.
http://laurent.mucchielli.free.fr/violencesurbaines.htm

Fabio La Rocca, “Langage visuel et émeute”, Sociétés, no 94 2006/4, p.19-25

Ksenija Djordjevic, “Violence urbaine: lorsque la presse en parle”, in Henri Boyer (dir.), Stéréotypage, stéréotypes : Média(tisation)s, L’Harmattan, 2007

Anastassia Tsoukala, “Le traitement médiatique de la criminalité étrangère en Europe”, Déviance et Société, Volume 26 2002/1

Daniel J. Myers, “The Diffusion of Collective Violence: Infectiousness, Susceptibility, and Mass Media Networks”, American Journal of Sociology, Volume 106 Number 1 (July 2000): 173–208.

Anne Marie Daniel, “US Media Coverage of the Intifada and American Public Opinion”, in Yahya R. Kamalipour (dir.), The U.S. Media and the Middle East: Image and Perception, Greenwood Publishing Group, 1997

Jackie Smith, John McCarthy, Clark McPhail, Boguslaw Augustyn, “From protest to agenda building: Description bias in media coverage of protest events in Washington, D.C.”, Social Forces, Volume: 79 Number: 4

Ruud Koopmans, “Movements and media: Selection processes and evolutionary dynamics in the public sphere”, Theory and Society, Volume 33, Numbers 3-4 / juin 2004

Diane Frost, “Islamophobia: examining causal links between the media and “race hate” from “below”, International Journal of Sociology and Social Policy, Volume: 28, 11/12, 2008.

Mary S. Mander (dir.), Framing Friction: Media and Social Conflict, University of Illinois Press, Chicago, 1998.

Coverage of Gujarat Riots: Media Debates Its Role, Report of the Workshop on Media Coverage of Communal Conflict Held at Manesar (Haryana), Press Institute of India, April 13-14, 2002.

Benjamin D. Singer, “Mass Media and Communication Processes in the Detroit Riot of 1967”, in Alan Wells (dir.), Mass Media and Society, National Press Books, 1972

Darnell M. Hunt, Screening the Los Angeles “riots”: Race, Seeing, and Resistance, Cambridge University Press, Cambridge, 1997

Howard Tumber, Television and the Riots: A Report for the Broadcasting Research Unit of the British Film Institute, BFI, London, 1982

Andrew Hart, The Bristol Riots of 1831 and the Mass Media, University of Oxford, Oxford, 1975

Patrick Champagne, « La vision médiatique », in Bourdieu Pierre (dir.), La misère du monde, Paris, Le Seuil, 1993, pp. 72-74.