Η ρύθμιση του διαδικτύου ως πολιτικό διακύβευμα

Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο ένθετο της εφημερίδας Documento στο τέυχος της 12ης Ιανουαρίου 2020

Τα τελευταία χρόνια οι ψηφιακές τεχνολογίες καταλαμβάνουν σταδιακά όλο και πιο κεντρικό ρόλο στην καθημερινότητα μας : κοινωνικότητα, εργασία, ψυχαγωγία, εκπαίδευση. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητές που βασίζονται στην επικοινωνία – δηλαδή σχεδόν το σύνολο των κοινωνικών μας συναναστροφών – αποικίζεται σταδιακά από ψηφιακές συσκευές, υπηρεσίες και δίκτυα τα οποία γίνονται απαραίτητα αλλά και εξαρτησιογόνα βοηθήματα της προσωπικής και επαγγελματική μας ζωής, καθώς και της δημόσιας έκφρασης μας.

Η διαδικασία αυτή λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας παγκοσμιοποιημένης και απορυθμισμένης οικονομίας που ευνοεί την οικονομική συγκέντρωση και ωθεί τους φορείς της ψηφιακής τεχνολογίας σε όλο και πιο εντατική εκμετάλλευση χρηστών και εργαζομένων με στόχο τη μεγιστοποίηση της κερδοφορίας τους. Ένα από τα σημαντικότερα επίδικα για το άμεσο μέλλον είναι το αν οι ολιγοπωλιακοί φορείς του διαδικτύου θα γίνουν επιτέλους αντικείμενο μιας αποτελεσματικής ρύθμισης με στόχο την προάσπιση του δημόσιου συμφέροντος και την προστασία των χρηστών.

Το διαδικτυακό ολιγοπώλιο ως έμβλημα του ψηφιακού καπιταλισμού

Το 2016 αποτέλεσε ορόσημο μεταλλαγής του καπιταλισμού καθώς από εκείνη τη χρονιά οι πέντε μεγαλύτερες εταιρείες του πλανήτη, με βάση τη χρηματιστηριακή τους αξία, έχουν ως βασικό πεδίο δραστηριότητας τις ψηφιακές υπηρεσίες και προϊόντα. Το 2020 η αμύθητη αξία των Google, Apple, Facebook, Amazon και Microsoft, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα, έχει ξεπεράσει εταιρείες-σύμβολα του βιομηχανικού και χρηματιστικού καπιταλισμού. Οι γίγαντες του διαδικτύου αποτελούν λοιπόν το εμβληματικό ολιγοπώλιο του σύγχρονου, ψηφιακού καπιταλισμού το οποίο εξετάζω κριτικά σε πρόσφατο βιβλίο (1).

Οι δέκα μεγαλύτερες εταιρείες του πλανήτη με βάση τη χρηματιστηριακή τους αξία (Market Cap σε δις. δολάρια) στις 3 Ιανουαρίου 2020

Όμως πέρα από την οικονομική του δύναμη, το ολιγοπώλιο του διαδικτύου είναι επίσης φορέας πολιτικής εξουσίας μέσω της δυνατότητας που έχει να επηρεάζει την κοινή γνώμη. Το παράδειγμα του Facebook με τους πάνω από δύο δισεκατομμύρια χρήστες είναι χαρακτηριστικό.

Το Facebook ως μηχανισμός επηρεασμού της κοινής γνώμης

Τον Απρίλιο του 2018, ο ιδρυτής του Facebook Μαρκ Ζούκερμπεργκ κατέθεσε στο Κογκρέσο των Ηνωμένων Πολιτειών για πάνω από δέκα ώρες σχετικά με το ρόλο του Facebook στο σκάνδαλο Cambridge Analytica και τον τρόπο με τον οποίο η εταιρεία συλλέγει και εκμεταλλεύεται τεράστιες ποσότητες προσωπικών δεδομένων. Στην συγκεκριμένη υπόθεση το σοκ για την κοινή γνώμη προήλθε από τη συνειδητοποίηση ότι το Facebook μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο πολιτικής προπαγάνδας και να επηρεάσει εκλογικά αποτελέσματα.

Όμως κάτι τέτοιο βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με τη βασική του λειτουργία: την άσκηση επιρροής στην κοινή γνώμη για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων όσων μπορούν να πληρώσουν για αυτό. Σε αυτή τη λειτουργία βασίζεται το ιδιαίτερα επιτυχημένο διαφημιστικό μοντέλο του Facebook. Βασικός σκοπός του Facebook, αλλά και των άλλων ολιγοπωλιακών παιχτών του διαδικτύου, είναι η αύξηση του κέρδους και η μεγιστοποίηση των μερισμάτων που λαμβάνουν οι μέτοχοι και όχι η ικανοποίηση και η προστασία των χρηστών τους. Εξ ου και η ανάγκη όλο και πιο μαζικής εξόρυξης και εκμετάλλευσης ψηφιακών δεδομένων με σκοπό την εμπορική προπαγάνδα, η οποία εν προκειμένω χρησιμοποιήθηκε στο πολιτικό πεδίο.

Καπιταλισμός της επιτήρησης και διαφήμιση

Η ομαλή λειτουργία της διαφημιστικής αγοράς στο διαδίκτυο εξαρτάται από την αποτελεσματικότητα της αντιστοιχίας μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Οι αλγόριθμοι χρησιμοποιούν τις μάζες των δεδομένων που συλλέγονται για τις συνήθειες και τα προσωπικά στοιχεία των χρηστών και τα ταξινομούν, προκειμένου να προσδιορίσουν την ποιότητα του προσφερόμενου χώρου διαφήμισης και την τιμή του ώστε στη συνέχεια να εντοπίσουν τις κατάλληλες διαφημίσεις από το απόθεμα. Ως εκ τούτου η ψηφιακές τεχνολογίες εντείνουν την καταγραφή συνηθειών και προτιμήσεων των χρηστών και οδηγούν στην ανάδυση αγορών όπου τεράστιες ποσότητες προσωπικών δεδομένων ανταλλάσσονται και πωλούνται αδιάκοπα.

Η δύναμη του Facebook βασίζεται στον πλούτο των πληροφοριών που του παρέχουν οι χρήστες εντελώς εθελοντικά. Πράγματι, απαράβατη προϋπόθεση για την αποτελεσματική λειτουργία της ψηφιακής κοινωνικής δικτύωσης είναι η αναπαραγωγή προσωπικών δεδομένων που επιτρέπουν τον άμεσο ή έμμεσο προσδιορισμό ενός φυσικού προσώπου (επώνυμο, όνομα, τόπος κατοικίας, φωτογραφία κ.λπ.) και παρέχουν πληροφορίες για τις προτιμήσεις, τις συνήθειες και τις κοινωνικές του σχέσεις, διευκολύνοντας τους αντίστοιχους συσχετισμούς με άλλους χρήστες. Ταυτόχρονα, όμως, τα δεδομένα αυτά επιτρέπουν στο Facebook να προσφέρει στους διαφημιζόμενους εκλεπτυσμένα εργαλεία διαφημιστικής στόχευσης. Έτσι το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός ατόμου πωλείται ως εμπορικό προϊόν. Προφανώς, ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που προκαλεί η διαδικτυακή διαφήμιση είναι ότι διευρύνει συνεχώς τα όρια της ψηφιακής επιτήρησης αλλά και της μαζικής εμπορευματοποίησης των προσωπικών δεδομένων στο πλαίσιο του Καπιταλισμού της επιτήρησης (2).

Απορρύθμιση και ολιγοπώλιο

Η προβληματική κατάσταση που περιγράφεται παραπάνω οφείλεται εν πολλοίς στην απορρύθμιση των αγορών και τη συνακόλουθη χρηματιστικοποίηση της οικονομίας τις τελευταίες δεκαετίες. Η ιδεολογική ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού επέβαλλε την ιδέα ότι το κράτος δεν πρέπει να αναμιγνύεται στην οικονομική δραστηριότητα επιβάλλοντας περιορισμούς και υποχρεώσεις στους οικονομικούς παράγοντες.

Έτσι οι ολιγοπωλιακοί φορείς του διαδικτύου κατάφεραν να περιορίσουν και να ελέγξουν τον ανταγωνισμό μέσω πρακτικών όπως η ανέγερση τεχνολογικών εμποδίων στην είσοδο ανταγωνιστών, η αθέμιτη χρήση της πνευματικής ιδιοκτησίας, η μη διαλειτουργικότητα προϊόντων και υπηρεσιών, η κατάχρηση κυρίαρχης θέσης, η φοροαποφυγή, η συμπαιγνία (καρτέλ), η καταχρηστική συλλογή και εκμετάλλευση προσωπικών δεδομένων κλπ.

Είναι λοιπόν καιρός οι πολίτες να συνειδητοποιήσουν το διακύβευμα και να διεκδικήσουν από την πολιτική εξουσία την επιβολή αυστηρότερης ρύθμισης. Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο τη λειτουργία της οικονομίας αλλά καθαυτής της δημοκρατίας.

(1) Νίκος Σμυρναίος, Το ολιγοπώλιο του διαδικτύου, Μεταμεσονύκτιες Εκδόσεις , 2018.
(2) Shoshana Zuboff, The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power, Public Affairs, 2019.

Leave a Reply

Your email address will not be published.