Tεχνολογικός ντετερμινισμός και κοινωνικό κίνημα

Σε πρόσφατο άρθρο του στην Καθημερινή ο Πέτρος Παπακωνστατίνου στηλιτεύει την τάση ορισμένων συναδέλφων του δημοσιογράφων, όπως ο παρουσιαστής του CNN, να χαρακτηρίζουν την εξέγερση στην Αίγυπτο και την Τυνησία ως “επαναστάσεις του Facebook και του Twitter”.

Ως καλός γνώστης της ιστορίας της περιοχής αλλά και αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων (τα οποία εξιστορεί στην εκπομπή του Νίκου Ξυδάκη στο Radiobubble), ο Παπακωνσταντίνου ξέρει ότι η κοινωνική έκρηξη στην Αίγυπτο είναι αποτέλεσμα σύνθετων κοινωνικών διεργασιών των οποίων το διαδίκτυο δεν αποτελεί παρά ένα κομμάτι.

Η πρόθεση του είναι να αποδομήσει τον τεχνολογικό ντετερμινισμό που διακατέχει μεγάλο τμήμα των ΜΜΕ και ο οποίος εμπλουτίζεται συχνά από οριενταλισμό και σύμπλεγμα ανωτερότητας σε ότι αφορά τους πρώην αποικιοκράτες Δυτικούς.

Ξεκινώντας όμως από αυτή την εύλογη αφετηρία, το κείμενο καταλήγει στην κριτική “μιας ορισμένης Αριστεράς light, που εκστασιάζεται με τον ιντερνετικό ακτιβισμό και τα μεταμοντέρνα «αντι-ιεραρχικά δίκτυα κοινωνικής δικτύωσης»”. Ο δημοσιογράφος ταυτίζει δηλαδή την άποψη των κυρίαρχων ΜΜΕ σχετικά με τα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα με τη δράση των διαδικτυακών ακτιβιστών.

Το συγκεκριμένο άρθρο αποτελεί, τηρουμένων των αναλογιών, παράδειγμα αυτού που ο Jay Rosen αποκαλεί the “Twitter Can’t Topple Dictators” article. Οι συγγραφείς τέτοιων άρθρων, χαρακτηριστικό παράδειγμα των οποίων αποτελεί ο Evgeny Morozov, στην προσπάθεια τους να αντιταχθούν στην υπεραπλούστευση που χαρακτηρίζει πολλά παραδοσιακά ΜΜΕ αλλά και μέρος της διαδικτυακής ελίτ, συγχέουν αυτή την μηντιακή λογική με την πραγματική διάσταση της τεχνολογίας ως μέσο χειραφέτησης.

Επιμένοντας στο τι “μαγικό” δεν κάνει το διαδίκτυο, ξεχνούν να θέσουν το κρίσιμο ερώτημα: ποιος είναι ο πραγματικός ρόλος του διαδικτύου στα σύγχρονα κοινωνικά κινήματα ; πως αυτό συνδυάζεται με παραδοσιακές μορφές πάλης και πολιτικής συνειδητοποίησης ; γιατί η αρχιτεκτονική του δυσκολεύει την λογοκρισία και τον κεντρικό έλεγχο της πληροφόρησης, είτε αυτός επιχειρείται από ολοκληρωτικά καθεστώτα, είτε από ιδιωτικά ολιγοπώλια του θεάματος ; γιατί συμπληρώνει αλλά και αντιτίθεται στα παραδοσιακά μέσα με την τεράστια επιρροή στις λαϊκές μάζες ;

Η έλλειψη αυτής της σημαντικής προβληματικής από τα γραφόμενα των τεχνοσκεπτικιστών τους οδηγεί σε αντίστροφο αλλά ανάλογο με αυτό των τεχνόφιλων ντετερμινισμό.

Έτσι, για να εξηγήσει την έντονη χρήση του διαδικτύου ως μέσου πληροφόρησης και συντονισμού των πρόσφατων κοινωνικών κινημάτων, ο Παπακωνσταντίνου υποστηρίζει ότι “οι επαναστάτες όλων των αιώνων και όλων των ηπείρων ήταν ανοιχτόμυαλοι άνθρωποι, έτοιμοι να αξιοποιήσουν τα πιο προχωρημένα επικοινωνιακά μέσα της εποχής τους”.

Στη θεώρηση αυτή, ανεξαρτήτως ιστορικής συγκυρίας, τα μέσα προϋπάρχουν των κοινωνικών ζυμώσεων και όταν αυτές ωριμάσουν, αρκεί στους πρωταγωνιστές τους να διαλέξουν τα πιο προχωρημένα μέσα και να τα θέσουν στην υπηρεσία του πολιτικού σκοπού τους :  όλα τριγύρω αλλάζουνε κι όλα τα ίδια μένουν που λέει κι ο καλλιτέχνης.

Σαφώς και το κοινωνικό σώμα σε μια συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία εξέγερσης στρέφεται προς τα μέσα πληροφόρησης και συντονισμού της εποχής του. Οι πρακτικές του όμως σφυρηλατούνται μακροπρόθεσμα. Δεν αναδύονται με μαγικό τρόπο σε κοινωνιολογικό κενό, ούτε είναι εξωγενή στις ίδιες τις πολιτικές διεργασίες. Εξαρτώνται δε από τεχνικούς και οικονομικούς περιορισμούς.

Ο τρόπος και η ένταση με την οποία συγκεκριμένα επικοινωνιακά εργαλεία χρησιμοποιούνται υπό συνθήκες λαϊκής εξέγερσης δεν περιέχονται στην τεχνική τους φύση, ούτε στο “ανοιχτόμυαλο” DNA των εκάστοτε επαναστατών: αποτελούν ζητούμενο που διαμορφώνεται από τις συνθήκες και του οποίου η επιτυχημένη έκβαση δεν είναι εγγυημένη.

Από την άλλη, τα ίδια τα εργαλεία με τη σειρά τους διαμορφώνουν την εξέλιξη των κινηματικών διεργασιών στο βαθμό που αποτελούν την ραχοκοκκαλιά τους σε ότι αφορά την επικοινωνία, την προπαγάνδα και τον συντονισμό.

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι η εφεύρεση της τυπογραφίας στη δυτική Ευρώπη αποτέλεσε την απαρχή αυτού που ο Marcel Gauchet αποκαλεί “μοντέρνα επανάσταση”, δηλαδή την σταδιακή αυτονόμηση του ατόμου από την ετερονομία της θρησκείας. Ούτε ότι ο Τύπος στα τέλη του 18ου αιώνα αποτέλεσε τη βάση της ανάδυσης της δημόσιας σφαίρας με την έννοια που της δίνουν ο Jurgen Habermas και η Elizabeth Eisenstein. Ούτε ότι η μαζική πολιτιστική βιομηχανία του 20ου αιώνα, με κύριους φορείς το ραδιόφωνο και τον κινηματογράφο, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην παγίωση και την νομιμοποίηση των ολοκληρωτικών καθεστώτων στην Ευρώπη τη δεκαετία του 20 και του 30.

Κάθε φορά, σε κάθε κοινωνική και ιστορική συγκυρία η σχέση των κοινωνικών κινημάτων με τα μέσα επικοινωνίας που οι φορείς τους χρησιμοποιούν κάθε άλλο παρά απλή και αυτόματη δεν μπορεί να θεωρηθεί. Η αποτίμηση αυτού του κρίσιμου ζητήματος χρειάζεται λοιπόν ψυχραιμία και νηφαλιότητα, όχι ρητορικές συνταγές και αφ’υψηλού κριτική.

Εν προκειμένω, από τα Δεκεμβριανά μέχρι την εξέγερση στην Τυνησία και την Αίγυπτο, από το Wikileaks μέχρι τα flashmobs, το διαδίκτυο δεν αποτελεί απλά ένα ακόμα μέσο επικοινωνίας και ενημέρωσης: το διαδίκτυο είναι από μόνο του ένα νέο πολιτικό φαινόμενο.

Ανοίγοντας το δημόσιο διάλογο στο ευρύ κοινό, ανανεώνοντας τις δυνατότητες κριτικής και δράσης, προσφέροντας τη βάση για αυτο-οργάνωση των πολιτών, επιτρέποντας την κοινωνικοποίηση της γνώσης, οι χρήσεις και οι πρακτικές που αναπτύσσονται στο διαδίκτυο διευρύνουν και εμβαθύνουν το δημόσιο χώρο και προσφέρουν πεδίο μετεξέλιξης στην ίδια τη δημοκρατία.

Αυτό τουλάχιστον δείχνει η εμπειρική έρευνα πάνω στο αντικείμενο, που σαφώς και δεν ταυτίζεται με τις άναρθρες κραυγές των κυρίαρχων ΜΜΕ, ούτε με την εγωκεντρική θεώρηση της διαδικτυακής ελίτ.

Σχετική βιβλιογραφία

Lincoln Dahlberg et Eugenia Siapera, Radical Democracy and the Internet: Interrogating Theory and Practice (Palgrave Macmillan, 2007).

Natalie Fenton, New Media, Old News: Journalism & Democracy in the Digital Age (SAGE Publications Ltd, 2009).

Dominique Cardon et Fabien Granjon, Médiactivistes (Les Presses de Sciences Po, 2010).

Dominique Cardon, La démocratie Internet : Promesses et limites (Seuil, 2010).

Brian Still, “Hacking for a cause,” text, Septembre 5, 2005, http://firstmonday.org/htbin/cgiwrap/bin/ojs/index.php/fm/article/viewArticle/1274/1194.

Paul A. Taylor, “From hackers to hacktivists: speed bumps on the global superhighway?,” New Media & Society 7, n°. 5 (Octobre 1, 2005): 625 -646, http://nms.sagepub.com/content/7/5/625.abstract.

Wael Salah Fahmi, “Bloggers’ street movement and the right to the city. (Re)claiming Cairo’s real and virtual “spaces of freedom”,” Environment and Urbanization 21, n°. 1 (Avril 1, 2009): 89 -107, http://eau.sagepub.com/content/21/1/89.abstract.

Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Press As an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early-Modern Europe (Cambridge University Press, 1980).

Jurgen Habermas, The Structural Transformation of the Public Sphere: Inquiry into a Category of Bourgeois Society, New edition. (Polity Press, 1992).

Marcel Gauchet, L’avènement de la démocratie : Tome 1, La révolution moderne (Editions Gallimard, 2007).

Leave a Reply

Your email address will not be published.