Τάσεις στο χώρο του Τύπου και πλουραλισμός της πληροφόρησης 1° μέρος

Ποιες είναι οι νέες τάσεις στο χώρο του Τύπου και πως επιδρούν στον πλουραλισμό της πληροφόρησης; Αυτά είναι τα δύο ερωτήματα στα οποία προσπάθησε να απαντήσει ένα ερευνητικό πρόγραμμα, χρηματοδοτούμενο από το γαλλικό Υπουργείο Πολιτισμού και Επικοινωνίας, στο οποίο συμμετείχα[1].

Κάποιες προκαταρκτικές πληροφορίες έδωσα σε προηγούμενο ποστ. Σήμερα θα προσπαθήσω να κάνω μια σύνθεση των κύριων αποτελεσμάτων της έρευνας όπως αυτά θα παρουσιαστούν. Η έρευνα αφορά τον γαλλικό Τύπο αλλά οι τάσεις που παρατηρούνται είναι κοινές –με μικρές διαφορές σύμφωνα με τις τοπικές ιδιαιτερότητες– σε όλες τις αναπτυγμένες χώρες

Καταρχάς, η πρώτη παρατήρηση που μπορεί να γίνει είναι η ιδιαίτερα μεγάλη ανομοιογένεια η οποία χαρακτηρίζει τον τομέα του Τύπου, ιδιαίτερα μεταξύ περιοδικού και ημερήσιου. Τα οικονομικά μοντέλα, οι χρήσεις αλλά και τα περιεχόμενα των δύο χαρακτηρίζονται από σημαντικές διαφορές. Η ανάπτυξη της πληροφόρησης μέσω διαδικτύου είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας τον οποίο πήραμε υπόψη μας στην επιλογή του δείγματος της έρευνας. Αυτό γιατί, όπως έχω αναφέρει, στο ίντερνετ οι διαχωρισμοί μεταξύ επαγγελματικής και ερασιτεχνικής δημοσιογραφίας τείνουν να υποχωρήσουν.

Ένα δεύτερο στοιχείο που πήραμε υπόψη μας είναι η πολιτική διάσταση του Τύπου. Ιστορικά οι εφημερίδες δεν αποτελούν απλώς μία ακόμη βιομηχανική δραστηριότητα αλλά αναπόσπαστο κομμάτι αυτού που ο γερμανός φιλόσοφος Jürgen Habermas αποκαλεί δημόσια σφαίρα (Habermas, 1963). Πρόκειται περί του χώρου στον οποίο αναπτύσσεται ο δημόσιος διάλογος γύρω από τα κοινωνικά και πολιτικά θέματα με βάση την αναζήτηση της επίτευξης του κοινού συμφέροντος. Έστω κι αν η έννοια της δημόσιας σφαίρας αποτελεί ένα ιδεατό, η κεντρική ιδέα που την διαπερνά, το ότι δηλαδή ο χώρος της μαζικής επικοινωνίας αποτελεί τον κατεξοχήν τομέα διαμόρφωσης της κοινής γνώμης, αποτελεί μία από τις βασικότερες αρχές της αστικής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Το δείγμα της έρευνας αποτελείται από τις εξής εταιρείες:

Bayard Presse, Google France, Groupe Moniteur, Lagardere Active Media, Wikio, Sipa Ouest-France, SPQR – Syndicat de la presse quotidienne régionale, Les Echos Editions électroniques.

Τύπος και διαδίκτυο, σύγκλιση ή συγκέντρωση;

Στα τέλη της δεκαετίας του 90 πολλοί αναλυτές υποστήριζαν ότι το μέλλον της επικοινωνιακής βιομηχανίας πέρναγε υποχρεωτικά από την σύγκλιση μεταξύ του τομέα παραγωγής περιεχομένου (τύπος, τηλεόραση, μουσική, βιβλία) και του τομέα τηλεπικοινωνιών και πληροφορικής. Οι παραπάνω αναλύσεις χαρακτηρίζονται από βαθιές επιρροές τεχνολογικού ντετερμινισμού με την έννοια ότι βασίζονταν άμεσα ή έμμεσα στην ιδέα ότι το επίπεδο ανάπτυξης της τεχνικής καθορίζει εξολοκλήρου τον τύπο των πολιτιστικών και επικοινωνιακών πρακτικών του κοινού. Με αυτή τη λογική οι τεχνικιστές διανοούμενοι θεώρησαν ότι η ανάπτυξη του ίντερνετ θα έθετε σε αμφισβήτηση και πολύ γρήγορα θα αντικαθιστούσε εντελώς τα ραδιοτηλεοπτικά μέσα ενημέρωσης και ψυχαγωγίας που χαρακτηρίστηκαν από τους ίδιους ως « αρχαϊκά ». Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 μια σειρά από συγχωνεύσεις πολυεθνικών εταιρειών της επικοινωνιακής βιομηχανίας (AOL-Time Warner, Vivendi-Universal) βασίστηκαν εν μέρει στις παραπάνω αναλύσεις χωρίς όμως τα αναμενόμενα αποτελέσματα σε οικονομικό επίπεδο.

Εκτός κάποιων εξαιρέσεων όπως η εξαγορά του MySpace από την News Corp του μεγιστάνα του Τύπου Rupert Murdoch ή η επιτυχία της Apple στη διανομή μουσικής μέσω της υπηρεσίας iTunes, η σύγκλιση μεταξύ περιεχομένου και δικτύων μέσα στις ίδιες εταιρείες ή συγκροτήματα φαίνεται πολύ περιορισμένη, ιδιαίτερα σε ότι αφορά την πληροφόρηση και τη δημοσιογραφία. Αυτό γιατί οι ιδιαιτερότητες των ΜΜΕ (πολιτισμικά και συμβολικά προϊόντα των οποίων η επιτυχία είναι δύσκολο να προβλεφθεί εκ των προτέρων, δυσκολίες στην εκβιομηχάνιση της διανοητικής εργασίας, δεοντολογία, πολυπλοκότητα των σχέσεων με την πολιτική εξουσία) τείνουν να δυσκολέψουν την εξαγορά και λειτουργία τους από παράγοντες των τηλεπικοινωνιών και του διαδικτύου. Από την άλλη η ανάπτυξη των παραδοσιακών ΜΜΕ στο διαδίκτυο χαρακτηρίζεται από αντιστάσεις και τριβές στο εσωτερικό τους αλλά και από σχετική αδυναμία προσαρμογής στο νέο τεχνολογικό και οικονομικό περιβάλλον όπως και στις νέες απαιτήσεις του κοινού.

Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν συντελείται την παρούσα περίοδο ένα κύμα αλλαγών που αφορά στην οικονομική αναδιάρθρωση της επικοινωνιακής βιομηχανίας. Η αναδιάρθρωση αυτή συνιστάται στην οριζόντια συγκέντρωση στο χώρο του Τύπου, μέσω εξαγορών και στρατηγικών συμμαχιών, που καταλήγει στον έλεγχο του τομέα από όλο και περιορισμένο αριθμό οικονομικών παραγόντων. Παράλληλα οι σχέσεις που αναπτύσσουν οι παραδοσιακοί εκδότες με τους διαδικτυακούς κολοσσούς όπως το Google χαρακτηρίζονται από ταυτόχρονη αλληλεξάρτηση αλλά και ανταγωνισμό (coopetition, Brousseau, 2001). Από τη μία οι παραγωγοί περιεχομένου έχουν ανάγκη τους διαδικτυακούς παράγοντες, όπως οι μηχανές αναζήτησης, για την προβολή και διανομή των προϊόντων τους, όπως και οι εταιρείες του ίντερνετ και των τηλεπικοινωνιών χρειάζονται το περιεχόμενο των ΜΜΕ για να γεμίσουν του « αγωγούς » της πληροφορίας. Από την άλλη, οι ιστότοποι των εφημερίδων και των καναλιών διεκδικούν κομμάτι της ίδιας διαφημιστικής αγοράς με τους Yahoo, MSN και Google.

Συγκέντρωση και πλουραλισμός

Το πρώτο ερώτημα στο οποίο καλούμαστε να απαντήσουμε λοιπόν είναι το αν η οικονομική και τεχνολογική συγκέντρωση στο χώρο του Τύπου ευνοεί τον πλουραλισμό της πληροφόρησης και κατά συνέπεια την ποιότητα του δημόσιου διαλόγου ή αν αντίθετα τον υποσκάπτει. Η απάντηση σε επιστημονικό επίπεδο δεν είναι αυτονόητη έστω και αν η δεύτερη εκδοχή τείνει να γίνει κοινός τόπος. Αρκετές παλιότερες (Steiner, 1952) αλλά και νέες επιστημονικές μελέτες (Gabzcewicz, Sonnac, 2006), όπως και επίσημα πορίσματα (Lancelot, 2005, Tessier, 2007) υποστηρίζουν ότι η οικονομική συγκέντρωση των ΜΜΕ τείνει να ενθαρρύνει την πολυφωνία στην πληροφόρηση. Αυτό γιατί οι οικονομίες κλίμακας που προσφέρει στα μεγάλα εκδοτικά συγκροτήματα τους επιτρέπει να πολλαπλασιάσουν τις εκδόσεις νέων εντύπων. Με άλλα λόγια το γεγονός ότι οι κυρίαρχοι παράγοντες της ενημέρωσης μεγαλώνουν τα κέρδη τους τους επιτρέπει να επενδύσουν σε νέα ΜΜΕ και άρα να βελτιώσουν τον πλουραλισμό της πληροφόρησης.

Άλλες επιστημονικές εργασίες (Bagdigian, 1997, OFM, 2005, George, 2007) υποστηρίζουν την δεύτερη εκδοχή, το ότι δηλαδή η συγκέντρωση των μέσων παραγωγής και διανομής της πληροφόρησης στα χέρια λίγων οικονομικών παραγόντων που υπόκεινται στις ίδιες πιέσεις εκ μέρους των διαφημιστών και της πολιτικής εξουσίας και που λειτουργούν με τις ίδιες κερδοσκοπικές λογικές δεν μπορεί παρά να καταλήξει σε τροχοπέδη για την ποιότητα του δημόσιου διαλόγου.

Tα δικά μας ευρήματα συντάσσονται με την δεύτερη πρόταση και στοιχειοθετούν τους μηχανισμούς μέσω των οποίων η οικονομική συγκέντρωση στο χώρο του Τύπου τείνει να μειώσει τον πλουραλισμό της πληροφόρησης. Ταυτόχρονα, δείχνουμε πως τα νέα διαδικτυακά κανάλια άϋλης διανομής συνεισφέρουν στην διαπλάτυνση του φάσματος πολιτισμικών και πληροφοριακών αγαθών που διατίθενται στο κοινό και κατα συνέπεια μπορούν να βελτιώσουν την πολυφωνία της ενημέρωσης.

Η συνέχεια και τα ευρήματα αύριο 😉


Βιβλιογραφία

BAGDIKIAN Ben H., 1997, The Media Monopoly, Boston : Beacon Press

BROUSSEAU Eric, 2001 « e-Economie : Qu’y a-t-il de nouveau ? », Annuaire des Relations Internationales, Bruxelles : Emile Bruylant, pp.813-833.

HABERMAS Jürgen, The structural Transformation of the Public Sphere : An Inquiry into a Category of Bourgeois Society, Polity, Cambridge, 1989 (Πρωτότυπος τίτλος : Strukturwandel der Offentlichkent, 1963).

GABSZEWICZ Jean, SONNAC Nathalie, 2006b, L’industrie des médias, Paris : La Découverte.

GEORGE Éric, 2007, « Problématiser les liens entre la concentration des industries de la communication et le pluralisme de l’information », in Bouquillion P., Combes Y. (dir.), Les industries de la culture et de la communication en mutation, Paris, Presses Universitaires de Vincennes (à paraître).

LANCELOT Alain, 2005, Les problèmes de concentration dans le domaine des médias, Rapport pour le Premier ministre

STEINER, P-O, 1952, « Program Patterns and Preferences, and the Workability of Competition in Radio Broadcasting », Quaterly Journal of Economics, vol. 66, n° 2, pp. 194-223.

TESSIER Marc (et BAFFERT Maxime), 2007, La presse au défi du numérique, Rapport pour le Ministre de la culture et de la communication.

OFM (Observatoire Français des Médias), 2005, Sur la concentration des médias, Ouvrage collectif, Editions Liris, Paris.


[1] Programme de recherche Diversité culturelle et mutations des industries de la culture, de l’information, et de la communication (coord. : P. Bouquillion / MSH Paris-Nord), Filière Presse et information, Note sectorielle pour le Ministère de la culture et de la communication, F. Rebillard (coord.), B. Cabedoche, B. Damian-Gaillard, N. Smyrnaios, Juin 2007.

Leave a Reply

Your email address will not be published.