Αδιαμφισβήτητα η χρονιά που έφυγε ήταν γεμάτη από γεγονότα και εξελίξεις που σφράγισαν τη μεταλλαγή της διαμεσολαβούμενης δημόσιας σφαίρας, δηλαδή του χώρου στον οποίο επιτελείται η διαμόρφωση της κοινής γνώμης και της πολιτικής μέσω της μαζικής επικοινωνίας.
Εν μέσω οικονομικής ύφεσης και κοινωνικής κατάθλιψης σε Ευρώπη και ΗΠΑ, η διαμεσολαβούμενη δημόσια σφαίρα χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία του διαδικτύου ως μέσου ενημέρωσης, ανταλλαγής απόψεων, σχολιασμού της επικαιρότητας αλλά και ως πεδίου οργάνωσης/συντονισμού κοινωνικών δράσεων και πολιτικών προτάσεων.
Το 2011 η κατάρρευση των παραδοσιακών ΜΜΕ, αλλά και των κλασικών πολιτικών φορέων όπως τα κόμματα, επέτρεψε επιτέλους την, εν μέρει, πραγματοποίηση της προφητείας των digerati της δεκαετίας του 90.
Πλέον ένα σημαντικό κομμάτι της μαζικής επικοινωνίας και της πολιτικής είναι ψηφιακό. Το διαδίκτυο εξελίσσεται στο βασικό μέτα-μέσο του πολιτισμού μας, δηλαδή στην λογική και πληροφοριακή υποδομή πάνω στην οποία βασίζεται η διανοητική δραστηριότητα της ανθρωπότητας.
Εκεί πλέον συμβαίνει μεγάλο μέρος της παραγωγής και μετάδοσης ιδεών και της καινοτομίας, της ενημέρωσης πάνω στα κοινά, της κοινωνικοποίησης, της διαπροσωπικής επικοινωνίας, της διαμόρφωσης γνώμης…
Σαφώς και το διαδίκτυο ως πολιτισμικό και πληροφοριακό μετα-μέσο συνυπάρχει με όλα τα υπόλοιπα. Σε αυτό το σημείο οι digerati έκαναν λάθος. Τα βιβλία, οι εφημερίδες, η ραδιοτηλεόραση ακόμη και τα βινύλια υπάρχουν ακόμα και θα υπάρχουν για καιρό, ευτυχώς.
Η μη αντικατάσταση αλλά συνύπαρξη του διαδικτύου με άλλα μέσα επιβεβαιώνεται εάν υιοθετήσει κάποιος μια λιγότερο δυτικοκεντρική ματιά. Αυτό όμως δεν αναιρεί την εγκαθίδρυση του στο κέντρο της σύγχρονης δημόσιας σφαίρας σε παγκόσμια κλίμακα.
Οι αραβικές επαναστάσεις και το κίνημα των Indignados/Occupy κατά κάποιο τρόπο αποτέλεσαν τα αρχέτυπα της νέας εποχής. Δεν αναφέρομαι εδώ στο κατά πόσο οι χρήσεις του διαδικτύου συνεισέφεραν στη γέννηση τους, κάτι που αποτελεί ακόμη αντικείμενο συζήτησης (όπως πχ. εδώ).
Αναφέρομαι στο τρόπο με τον οποίο τα συγκεκριμένα κοινωνικά κινήματα διασυνδέθηκαν συμβολικά και πρακτικά, αναδείχθηκαν σε γεγονότα παγκόσμιας εμβέλειας και επέβαλαν μια εναλλακτική δημόσια έκφραση από τα κάτω.
Το κίνημα των Αγανακτισμένων στην Ελλάδα αποτελεί, σε μικρότερη κλίμακα, ένα απτό παράδειγμα για το πως η χρήση του διαδικτύου από κομμάτια ενός πολυσυλλεκτικού κοινωνικού κινήματος κατάφερε κάτι που στην αρχή έμοιαζε αδύνατο: να επιβληθεί στην ατζέντα των κυρίαρχων ΜΜΕ.
Στην πολύ ενδιαφέρουσα έρευνα σχετικά με τη χρήση του Twitter κατά την περίοδο της επανάστασης σε Τυνησία και Αίγυπτο, υπό τη διεύθυνση του Gilad Lotan και της danah boyd εξάγονται δύο συμπεράσματα προς αυτή την κατεύθυνση.
Το πρώτο έχει να κάνει με ένα « φαινόμενο εκμάθησης » (learning effect) το οποίο παρατήρησαν οι ερευνητές σε ότι έχει να κάνει με τη χρήση του μέσου ως εργαλείο εναλλακτικής ενημέρωσης και ακτιβισμού. Το φαινόμενο της εκμάθησης σημαίνει ότι η αλληλεπίδραση μεταξύ του εργαλείου, στην προκειμένη περίπτωση του Twitter, και των χρήσεων του εξελίσσεται όσο οι χρήστες ανακαλύπτουν νέες δυνατότητες, υιοθετούν νέες πρακτικές και μεθόδους οι οποίες δεν είχαν καν προβλεφθεί από τους δημιουργούς της υπηρεσίας, αλλά ούτε χρησιμοποιηθεί κι από τους ίδιους τους χρήστες προηγούμενα.
Ως αποτέλεσμα, η τελεολογική αποτελεσματικότητα του μέσου, δηλαδή αυτή της χρήσης προσανατολισμένης προς ένα συγκεκριμένο σκοπό – στην προκειμένη περίπτωση την ενημέρωση των πολιτών πάνω στα κοινά ή την οργάνωση πολιτικών κοινωνικών δράσεων – αυξάνεται με τον χρόνο και μεταλλάσσεται σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά κάθε διαφορετικού γεγονότος.
Έτσι, από το πρώτο σημαντικό πολιτικό ζήτημα που έγινε αντικείμενο ευρείας συζήτησης στο Twitter, δηλαδή τις Ιρανικές εκλογές του 2009 και τη βίαιη καταστολή που ακολούθησε, μέχρι τις αραβικές επαναστάσεις, τους Αγανακτισμένους και το #OccupyWallStreet το εργαλείο, το κοινό του και οι πολιτικοποιημένες χρήσεις του εξελίχθηκαν, τελειοποιήθηκαν και πήραν διαστάσεις που πολύ λίγοι περίμεναν.
Εάν ληφθεί υπόψη ότι κάτι τέτοιο συμβαίνει και με άλλα διαδικτυακά εργαλεία και υπηρεσίες τα οποία συνδέονται μεταξύ τους, τότε κανείς καταλαβαίνει τη σημασία αυτής της εξέλιξης.
Το δεύτερο συμπέρασμα της έρευνας είναι ότι πλέον η « δημοσιογραφία », υπό την έννοια του συστήματος παραγωγής και διάδοσης ενημερωτικού περιεχομένου σχετικά με τα κοινά, αποτελεί ένα δίκτυο/πλέγμα που συνδέει σε πραγματικό χρόνο ΜΜΕ, ανεξάρτητους δημοσιογράφους, ΜΚΟ, πολιτικούς φορείς, ακτιβιστές, μπλόγκερς μα και απλούς πολίτες.
Όλοι αυτοί κατά τη διάρκεια σημαντικών γεγονότων συνδέονται με αμφίδρομες πλέον, αν και πάντα ασύμμετρες, σχέσεις ανταλλαγής πληροφορίας, αναλαμβάνοντας το ρόλο πότε του δέκτη και πότε του πομπού. Ένα κομμάτι της ενημέρωσης και της πολιτικής ατζέντας ορίζεται πλέον μέσω αυτής της πολύπλοκης και πολύπλευρης διαδικασίας.
Με λίγα λόγια το διαδίκτυο τείνει να επανακτήσει ένα βασικό χαρακτηριστικό της ιδανικής δημόσιας σφαίρας όπως την περιγράφει ο Χάμπερμας αναφερόμενος στον αιώνα του Διαφωτισμού: την δυνατότητα της κοινωνίας, ή έστω ενός μέρους της, χωρίς πρόσβαση σε μηχανισμούς εξουσίας να αυτοπροσδιορίσει τα διακυβεύματα που την αφορούν.
Βέβαια οι διαπιστώσεις αυτές εμπεριέχουν και τα όρια τους. Προσωπικά διαβλέπω τουλάχιστον τρία προβλήματα. Το πρώτο είναι ένα κλασικό πρόβλημα των κοινωνικών και πολιτικών επιστημών που συνοψίζεται στη διαπίστωση ότι η γνώση δεν ισούται με δράση. Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι κάποιος λαμβάνει πλουραλιστική και πλήρη ενημέρωση για ένα πολιτικό ή κοινωνικό πρόβλημα δεν σημαίνει αυτόματα ότι θα κινητοποιηθεί για τη λύση του.
Έστω κι αν το διαδίκτυο επιτρέπει το πρώτο, το δεύτερο απαιτεί πολύ περισσότερες προϋποθέσεις (οργάνωση, εναλλακτική πρόταση, συμφέρον, ιδεολογία, πρακτικά μέσα κλπ.). Η πληροφόρηση είναι απαραίτητη αλλά όχι αρκετή προϋπόθεση για την δράση και δη την πολιτική. Αυτό κατά τη γνώμη μου είναι το κεντρικό ζήτημα σε ότι αφορά την κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει η ελληνική κοινωνία εν μέσω κρίσης.
Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι η εναλλακτική θεώρηση ενός ζητήματος διευκολύνεται από το διαδίκτυο σε περίοδο έκτακτων γεγονότων και σημαντικών εξελίξεων (βλέπε οικονομική κρίση, πτώση καθεστώτων, φυσικών καταστροφών και βιομηχανικών ατυχημάτων). Σε τέτοιες συνθήκες η κινητοποίηση μεγάλου αριθμού ατόμων και συλλογικοτήτων γύρω από το διακύβευμα αποτελεί μοχλό πίεσης προς τις καθεστηκυίες δομές (πολιτικής, επικοινωνιακής και οικονομικής εξουσίας) και πολύτιμη πηγή πληροφόρησης.
Η ανάδυση και εγκαθίδρυση μιας εναλλακτικής έκφρασης στο επίκεντρο της δημόσιας σφαίρας είναι όμως πολύ δυσκολότερη εάν αυτή έχει σαν στόχο την διάρκεια, τη συνέχεια και την πρωτοβουλία κινήσεων ανεξάρτητα από την εκάστοτε επικαιρότητα. Το να αποσπάσει κανείς την προσοχή του ευρέως κοινού από την βιομηχανία του θεάματος με διάρκεια προϋποθέτει μεγαλύτερη ενέργεια και πόρους (ανθρώπινους, οικονομικούς, τεχνολογικούς) από μια απλή αντίδραση σε ένα δραματικό γεγονός.
Τέλος, το τρίτο πρόβλημα είναι ότι το διαδίκτυο, ως όχημα μιας εναλλακτικής δημόσιας έκφρασης από τα κάτω, έχει πλέον ισχυρούς αντιπάλους. Ο καιρός κατά τον οποίον η εξουσία έβλεπε το πολιτικοποιημένο κοινό του μέσου ως ένα ανάξιο προσοχής συνονθύλευμα από χίπιδες και πειρατές έχει περάσει ανεπιστρεπτί. Το διαδίκτυο αποτελεί πλέον σημαντικό διακύβευμα και βασικό κομμάτι του ευρύτερου πεδίου πολιτικής και κοινωνικής αντιπαράθεσης.
Έτσι τον τελευταίο καιρό παρατηρείται η ανάδυση μιας συμμαχίας με σκοπό την άσκηση ελέγχου και λογοκρισίας στο μέσο. Μέλη αυτής της αντικειμενικής συμμαχίας είναι αυταρχικά καθεστώτα, φορείς εξουσίας και υπηρεσίες καταστολής στις δυτικές δημοκρατίες καθώς και πολυεθνικές της βιομηχανίας του θεάματος και των τηλεπικοινωνιών.
Μέσω της υποτιθέμενης προστασίας των χρηστών από τους « κινδύνους του διαδικτύου » (πειρατεία, παιδεραστία κλπ), προωθούνται ρυθμίσεις, συμφωνίες και πρακτικές (Sopa, Acta, Hadopi, Deep Packet Inspection, βλέπε εδώ κι εδώ) με σκοπό την δημιουργία μιας νομοθετικής και τεχνολογικής υποδομής που να επιτρέπει την επιτήρηση, τον έλεγχο της πληροφορίας και εν τέλει την λογοκρισία της διαδικτυακής δημόσιας σφαίρας.
Το αποτέλεσμα αυτής της μάχης δε είναι γραμμένο ούτε στο DNA της ψηφιακής πληροφορίας, ούτε στην υποτιθέμενη φύση του μέσου. Είναι ζητούμενο, όπως και τα υπόλοιπα, και ως τέτοιο εξαρτάται από όλους μας.