Το κείμενο που ακολουθεί είναι η παρουσίαση της Αντιγόνης Ευστρατόγλου στην ημερίδα για την κρίση στα ΜΜΕ που έγινε στην Αθήνα στις 21 Μαρτίου. Δείχνει ανάγλυφα το πρόβλημα της άναρχης και στρεβλής ανάπτυξης των ΜΜΕ στην Ελλάδα μέσω της περίπτωσης Alter.

1.Η περίπτωση του ALTER είναι πολύ σημαντική όχι μόνο επειδή αφορά πλέον πάρα πολλούς εργαζόμενους, αλλά και επειδή μας επιτρέπει να δούμε σε τι πλαίσιο αναπτύχθηκε η εγχώρια επιχειρηματικότητα στο χώρο των μέσων στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών.

Το ερώτημα που θα μας απασχολήσει είναι αν η κατάρρευση του ALTER ήταν απρόσμενη ή αν θα μπορούσε και θα όφειλε να είχε προβλεφθεί.

2.Θέλω πρώτα απ’ όλα να σας πω ότι αναζητώντας στοιχεία για τη μελέτη αυτή ήρθα αντιμέτωπη με κάποια προβλήματα.

1. Καταρχάς σε ότι αφορά στο ιδιοκτησιακό καθεστώς. Ενώ είναι κάτι σαν κοινό μυστικό ότι τα μεγάλα ελληνικά μέσα ανήκουν σε ελάχιστες οικογένειες, είναι πολύ δύσκολο, λόγω του τρόπου με τον οποίο δομούνται οι μετοχικές τους συνθέσεις- μέσω εταιριών συμμετοχών κλπ., να εντοπίσει κανείς ποιος έχει τι.
2. Η υψηλή συγκέντρωση δε σημαίνει ότι όλοι είναι μεταξύ τους ανταγωνιστές. Οι ίδιοι επιχειρηματίες που ανταγωνίζονται σε μία αγορά μπορεί να έχουν κοινά συμφέροντα σε άλλη. Αυτό, στη θεωρία λέγεται Monopoly των μέσων, και είναι ένας από τους λόγους για τον οποίο τα ΜΜΕ σπάνια μιλούν για άλλα ΜΜΕ.
3. Τέλος, και όταν βγαίνει κανείς στο πεδίο αναζητώντας πρωτογενείς πηγές, και αυτό με απασχολεί περισσότερο εδώ, αντιμετωπίζει μία πάγια αντίληψη ότι στο συγκεκριμένο κλάδο κάπως έτσι γίνονταν γενικά τα πράγματα.

Υπό τις συνθήκες αυτές, αν και έχω υποβάλλει τα στοιχεία μου σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διασταύρωση, βασικά ερωτήματα θα θέσω. Ελπίζω εύλογα.. Τα συμπεράσματα θα είναι δικά σας.

Καταρχάς, η θέση μου είναι ότι το ALTER δεν είναι μία επιχείρηση που λειτουργούσε ανεξάρτητα. Στο ALTER συναντήθηκαν στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας τα συμφέροντα δύο πολύ δραστήριων Ομίλων και σαν κομμάτι της δραστηριότητας αυτής θα το εξετάσουμε. Ας τους δούμε.

3.Δε θα σταθώ στη δραστηριότητα των αδελφών Κουρή (Γιώργου και Μάκη) ως τα μέσα του ’90, γιατί τη θεωρώ λίγο ή πολύ γνωστή.

Μετά τα μέσα της δεκαετίας του ’90 η ανάπτυξη του Ομίλου περνάει στα χέρια των δύο γιών τους οι οποίοι στρέφονται από τη ..σκληρή πολιτική σε μέσα ψυχαγωγικού κυρίως περιεχομένου.

Την ίδια περίοδο η οικογένεια Γιαννίκου ιδρύει την εκδοτική Modern Times, όπως και τη δισκογραφική Legend- που αποτελούν μέχρι και σήμερα το κέντρο της δραστηριότητάς της.

Το 2001 είναι χρονιά σταθμός για την ανάπτυξη των δύο Ομίλων καθώς η Modern Times μπαίνει στο ALTER και ο Κώστας Γιαννίκος αναλαμβάνει διευθύνων σύμβουλος. Σύντομα αποκτά τον αποκλειστικό έλεγχο της Ελληνικής Θεαμάτων που βρίσκεται σύντομα στην κορυφή του θεατρικού κλάδου.

Πολύ σημαντική χρονιά είναι το 2007 οπότε ο Ανδρέας Κουρής (του Γιώργου) συστήνει μαζί με τους αδελφούς Χατζηνικολάου τον Όμιλο Real, που επίσης θεωρώ ότι δε χρειάζεται συστάσεις.

Την ίδια χρόνια η Legend απορροφά την MBI και την ιστορική Lyra ενώ παράλληλα ο Όμιλος αποκτά τον έλεγχο της εκδοτικής Bestend, που εκδίδει τον Κόσμο του Επενδυτή και μία σειρά περιοδικών- με τα αντίστοιχα ραδιόφωνα. Έχοντας μελετήσει την ανάπτυξη του ρεπερτορίου των δισκογραφικών, θεωρώ ότι στο σημείο αυτό η συνέργεια είναι προφανής.

Πάντως, δεν είχαν όλες οι επιχειρήσεις την ίδια τύχη από πλευράς εσόδων. Ας δούμε ποιες ξεχώρισαν.

4.Με βάση τα τελευταία στοιχεία, η Modern Times είναι ο 2^η στις εκδόσεις. Η ΕΛΛ.ΘΕΑ, πρώτη στο θέατρο. Η Εταιρία Γενικών Εκδόσεων έφτασε το 2008 να συγκεντρώσει το 1/3 της συνολικής δισκογραφικής παραγωγής, τη στιγμή που οι 4 μεγάλες μαζί δεν ξεπερνούσαν το 1/6. Τέλος, ο Κόσμος του Επενδυτή ήταν η πρώτη σε κυκλοφορία εφημερίδα, μεταξύ των εβδομαδιαίων, και μάλιστα με διαφορά.

Πολύ καλά τα πάνε πάντα τα μέσα του Ομίλου Real και (σχετικά καλά) ο Love FM.

Τι κοινό έχουν άραγε αυτά τα μέσα;

5.Ας δούμε έναν πίνακα που έχει ενδιαφέρον και απ’ όσο ξέρω δεν έχει ξανασυζητηθεί. Πρόκειται για τα 400 πρώτα προϊόντα σε διαφημιστική δαπάνη για το 2008, σύμφωνα με τα στοιχεία της Media Services- τα πιο πρόσφατα που υπάρχουν διαθέσιμα.

Στις πρώτες θέσεις της λίστας, κάτω από τον ΟΠΑΠ, τα αυτοκίνητα και τα ξενοδοχεία- πελάτες δηλαδή που μαζί με την κινητή τηλεφωνία και τις τράπεζες παραδοσιακά προηγούνται σε δαπάνη, βρίσκουμε τη Modern Times, με περίπου 12.500.000 ευρώ. Στη θέση 80, κάτω από την Εθνική Τράπεζα, είναι η Lyra και πιο κάτω ο Κόσμος του Επενδυτή και η Legend. ..

Το ερώτημα είναι:

• Πώς διέθεταν οι δύο Όμιλοι τόσα λεφτά για να διαφημίσουν ακόμα και τα ελάσσονα μέσα τους, όταν κατά πολύ ισχυρότεροι Όμιλοι δεν το έκαναν;

Για να εκτιμήσουμε τα στοιχεία αυτά θα ήθελα να σας πω ότι στη λίστα αυτή δεν υπάρχει κανένα τηλεοπτικό κανάλι, καμία δισκογραφική εταιρία, καμία εταιρία εκδόσεων.

Οι δύο δισκογραφικές του Ομίλου, για παράδειγμα, δίνουν μαζί 5.500.000 ευρώ για διαφήμιση σε μία πολύ κακή χρονιά για τη δισκογραφία που τα έσοδα συρρικνώνονται, ενώ από την ώρα της συγχώνευσής τους χορηγείται στην εταιρία κάθε χρόνο δάνειο γύρω στα 2.500.000 ευρώ.

• Πώς γίνεται να μην έχει μερίδιο η τηλεόραση στα έσοδα όταν το ALTER διαφήμιζε νυχθημερόν τα συγκεκριμένα προϊόντα; (το 2008 εξακολουθεί να είναι τελευταίο, με διαφορά, ανάμεσα στα ιδιωτικά κανάλια σε διαφημιστικά έσοδα). Πώς επιβίωνε;

Στο θέμα της χρήσης του ALTER ως μέσου προνομιακής προώθησης των προϊόντων των διασυνδεδεμένων επιχειρήσεων θα ήθελα να σταθούμε. Ας δούμε κάποια εικόνες από την εποχή εκείνη..

6.Πέρα από τα παιδικά προϊόντα και τις επανεκδόσεις του καταλόγου της Lyra που μπαίνουν διαρκώς ως σφήνες στο πρόγραμμα, το 2009 αρχίζουν να διαφημίζονται οι Κυριακάτικες προσφορές της Real News, μέσα από το κεντρικό δελτίο ειδήσεων του σταθμού- πολλές φορές σε απευθείας σύνδεση με το στούντιο του Real FM.

Αναρωτήθηκα τι έκανε το ΕΣΡ για όλα αυτά- έψαξα τις αποφάσεις και από ό, τι φαίνεται παρά την έντονη δημόσια συζήτηση για την επιθετική του διαφήμιση, σπάνια το κανάλι ενοχλείτο από το ΕΣΡ για τις διαφημίσεις αυτές.

Μου έκανε, μάλιστα εντύπωση, και ήθελα να σας το πω ότι στη μοναδική απόφαση που αφορά τις διαφημίσεις των παιδικών του προϊόντων για το 2007, τη χρονιά δηλαδή που οι Mazoo and the Zoo και τα Ζουζούνια άλωσαν τα charts, ο Πρόεδρος του οργάνου ζήτησε αντί για πρόστιμου να απευθυνθεί στο κανάλι σύσταση.

7.Παρομοίως, το 2010, στην πέμπτη κατά σειρά απόφαση περί συγκεκαλυμμένης διαφήμισης του Ομίλου Real μέσα από το κεντρικό δελτίο ειδήσεων, και συγκεκριμένα την προώθηση του καινούργιου cd της Άλκηστις Πρωτοψάλτη, ο πρόεδρος του Οργάνου μειοψήφησε και πάλι θεωρώντας «δικαιολογημένη την αναφορά του δελτίου στο μεγάλο αυτό πολιτιστικό γεγονός» και πρότεινε να μην του επιβληθεί καν σύσταση. Έκτοτε σχετική απόφαση δεν υπάρχει..

8.Ας φύγουμε, όμως, από το ΕΣΡ και το ειδικό θέμα του τηλεοπτικού σποτ και να δούμε τι έκαναν γενικότερα οι αρμόδιοι φορείς που ήταν από το νόμο υπεύθυνοι να ελέγχουν την επιχειρηματική δραστηριότητα του ALTER. Καταρχάς τι έκαναν οι υπηρεσίες οικονομικού ελέγχου;

• Τα περισσότερα μέσα των Ομίλων έμειναν ανεξέλεγκτα φορολογικά, σύμφωνα με τα πορίσματα των ορκωτών λογιστών. Το ALTER δεν είχε ελεγχθεί από το 1999, το MAD και η Bestend δεν είχαν ελεγχθεί ποτέ. Και υπάρχουν πολλά ακόμα παραδείγματα.
• Ειδικά το ALTER, παρότι καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας εκκρεμούσε η υπόθεση με τα εικονικά τιμολόγια που είχε ανοίξει το 2003, όχι μόνο δεν ελεγχόταν αλλά δεν παρουσίαζε καν τυπικό ισολογισμό. Τα «συνοπτικά οικονομικά στοιχεία» που είναι διαθέσιμα εγείρουν πολλές αμφιβολίες για την αξιοπιστία τους. Τα άυλα περιουσιακά στοιχεία για παράδειγμα, που φούσκωναν και ξεφούσκωναν κατά βούληση συζητήθηκαν πολύ τη χρονιά που πέρασε. Τι είναι τα άυλα στοιχεία- θα μας το πει ο κύριος Κλήμης και δε θα σταθώ.
• Εμένα με ενδιαφέρει περισσότερο πώς δάνειζαν οι τράπεζες αφειδώς στο κανάλι υπό αυτές τις συνθήκες. Το ALTER εμφανίζεται κερδοφόρο την τριετία 2005-2008. Παρ’ όλα αυτά οι συνολικές του υποχρεώσεις αυξάνονται κατά 100.000.000 ευρώ το χρόνο. Γιατί δανειζόταν αν κέρδιζε και πώς έφτασαν να δανείσουν οι τράπεζες σχεδόν μισό δις ευρώ σε ένα κανάλι που έχει μόλις 8.000.000 ευρώ μετοχικό κεφάλαιο; Και το ξαναλέω, ο δανεισμός δεν έγινε από τη μία μέρα στην άλλη.

9.Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι όλη αυτή η ανάπτυξη, οι προφανείς σχέσεις μεταξύ των επιχειρήσεων ήταν αόρατη για τους επίσημους θεσμούς διότι οι εν λόγω επιχειρηματίες δεν εμφανίζονταν να ελέγχουν Ομίλους- δεν κατέθεταν, δηλαδή, ενοποιημένους ισολογισμούς.

Κάτι τέτοιο δεν είναι απαραίτητο, αλλά οι σοβαρές επιχειρήσεις το κάνουν για να ενισχύσουν τη θέση τους, να έλξουν επενδύσεις και να κάνουν κατά κάποιο τρόπο σαφή τη μακροπρόθεσμη στρατηγική τους- οι υπόλοιπες επιχειρήσεις που έχουν τηλεοπτικό κανάλι το κάνουν όλες. Ο Κουρής και ο Γιαννίκος δε φαίνεται να πιέστηκαν προς την κατεύθυνση αυτή.

Έτσι, την ίδια στιγμή που ο Όμιλος Γιαννίκου αναδεικνυόταν σε πρώτη δύναμη σε μία σειρά από κλάδους κανείς δεν έβλεπε τον Όμιλο. Η Επιτροπή Ανταγωνισμού δεν είδε κανένα πρόβλημα όταν η Legend απορρόφησε τη Lyra. Είδε μία επιχείρηση να απορροφά μία άλλη. Μέσα σε λίγους μήνες η αγορά είχε γυρίσει ανάποδα.

• Τελικά υπάρχει ή όχι συγκέντρωση; Θα μου επιτρέψετε να υποθέσω ότι ενδεχομένως υπάρχει κάτι παραπάνω από συγκέντρωση. Μίλησα με καλλιτέχνες που έχουν συνεργαστεί με επιχειρήσεις του Ομίλου. Μακάρι να είχα το χρόνο να σας μεταφέρω λεπτομέρειες για τους όρους της συνεργασίας τους με τα μέσα του Ομίλου, τα συμβόλαια που υπέγραφαν. Συμβουλεύτηκα τρεις νομικούς για να θέσω το ενδεχόμενο της κατάχρησης δεσπόζουσας θέσης. Και μου είπαν να μαζέψω τα λόγια μου. Δεν είναι σπάνια τα καταχρηστικά συμβόλαια στο χώρο, μου είπαν.

Ίσως ο κύριος Ανδρέου θα μπορούσε να μας πει τι συνεπάγεται αυτός ο βαθμός ολοκλήρωσης για τους καλλιτέχνες, τις άλλες ανεξάρτητες εταιρίες, την πολιτιστική παραγωγή γενικά;

10.Το εντυπωσιακό είναι ότι στη διάρκεια του χρόνου που πέρασε σημειώθηκαν πολλές ακόμη αυθαιρεσίες χωρίς να ενταθούν οι οχλήσεις προς τους υπεύθυνους του σταθμού.

Η εταιρία χρωστάει δεδουλευμένα σχεδόν ενός έτους και ασφαλιστικές εισφορές, και αυτά δεν ισχύουν μόνο για το ALTER, οι διαφημιστικές, με αφορμή τα προβλήματα της Leo Burnett, άρχισαν να μιλούν για τις ανορθόδοξες πρακτικές αγοραπωλησίας προγράμματος για λογαριασμό του ALTER από τη Modern Times, μετά το lock out με το οποίο δεν ασχολήθηκε κανείς, τις προάλλες το μεταβατικό ΔΣ ομολόγησε ότι έχει το ίδιο διακόψει το σήμα εκπομπής του σταθμού, χωρίς επί της ουσίας να γίνει τίποτα.

10.Να σημειωθεί ότι η επιχείρηση αυτή, με αυτή τη διαδρομή που σας περιγράφω, βρίσκεται σε διαδικασία συνδιαλλαγής από τον Αύγουστο προκειμένου να μπει στο άρθρο 99. Και απ’ όσο πληροφορήθηκα, η εξέλιξη υποστηρίχθηκε από την ΕΣΗΕΑ.

Δυστυχώς, όπως επίσης πληροφορήθηκα στη διάρκεια της έρευνας, δεν ξέρω αν το ξέρετε, αλλά στην Ελλάδα δεν υπάρχουν επιχειρήσεις που να έχουν βγει από το 99 όρθιες. Σχεδόν όλες κλείνουν. Και όταν φτάσουν να κλείσουν η θέση των εργαζόμενων είναι ακόμα δυσμενέστερη από αυτή που ήταν κατά την ένταξη στο άρθρο.

Η επιλογή στην περίπτωση του ALTER είναι είτε 40% ανάκτηση των οφειλομένων, βάσει ενός σχεδίου εξυγίανσης που δεν προσδιορίζει τις συνθήκες εργασίας την επόμενη μέρα, είτε καμία απολύτως αποζημίωση αν η επιχείρηση φτάσει να πτωχεύσει- μιας και στο μεταξύ έχουν κατά κανόνα χαθεί πάγια, η όποια αξία της επωνυμίας κλπ.

Αυτός που φαίνεται να θίγεται λιγότερο είναι ο επιχειρηματίας. Και το λέω ευθαρσώς όχι μόνο επειδή αυτό έδειξε η εμπειρία. Το πακέτο μετοχών του Γιαννίκου στην ΕΛΛ.ΘΕΑ και την Bestend μεταβιβάστηκαν πρόσφατα, ενώ ακόμα διερευνάται η υπόθεση του ALTER και είναι ανοιχτή η δικαστική έρευνα για απιστία σε βάρος των τραπεζών. Αλλά και επειδή το άρθρο 99 βαίνει προς αναθεώρηση το διάστημα αυτό- ο ίδιος ο Υπουργός είπε ανοιχτά ότι έχει γίνει αντικείμενο κατάχρησης.

Συμπεράσματα

Τελικά το ερώτημα δε νομίζω ότι είναι σε ποιο βαθμό λειτούργησαν στη βάση ενός σοβαρού επιχειρηματικού σχεδίου ο Κώστας Γιαννίκος και ο Γιώργος Κουρής, αλλά σε ποιο βαθμό είχαν ανάγκη να το κάνουν, δεδομένου ότι, όπως δείχνουν τα στοιχεία, οι τράπεζες που επί χρόνια τους χρηματοδοτούσαν, οι διαφημιστικές εταιρίες που δέχονταν τις διασφαλίσεις τους και οι ελεγκτικές αρχές που τις είχαν αφήσει επί σχεδόν μία δεκαετία ανεξέλεγκτες, δεν πίεζαν για τέτοιες εγγυήσεις.

Νομίζω, λοιπόν, ότι η κατάρρευση του ALTER δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Νομίζω ότι θα μπορούσε και θα όφειλε να είχε προβλεφθεί, ώστε οι επιπτώσεις να μετριαστούν και για την αγορά, και για τη μεγάλη ομάδα των εργαζόμενων που τώρα θίγεται.

Νομίζω ότι η περίπτωση του ALTER θα πρέπει να διερευνηθεί σε βάθος από τα αρμόδια όργανα. Και νομίζω ότι στο άμεσο μέλλον ο έλεγχος των επιχειρηματιών που δραστηριοποιούνται στο χώρο των μέσων θα πρέπει να ενταθεί.

Μιας και αφιέρωσα αυτή την ομιλία στα ..αρμόδια κρατικά όργανα επιτρέψτε μου να κλείσω με μία αναφορά στα κάτω- που μας όλους. Είτε ως εργαζόμενους στον κλάδο, είτε ως φοιτητές, είτε ως κοινό.

Νομίζω ότι η δημοσιογραφία δεν έπαιξε το ρόλο που θα μπορούσε στην περίπτωση του ALTER. Και αν εντυπωσιάζεται κανείς βλέποντας αυτό τον βαθμό της συγκέντρωσης σήμερα, θέλω να σας πω ότι η ολοκλήρωση έχει συμβεί εδώ και πέντε χρόνια. Σε θεμέλια σαθρά. Δεν είδα στο μεσοδιάστημα πολλές πλήρεις έρευνες..

Η ρύθμιση στο χώρο των μέσων, έχει συχνά επισημανθεί, ότι πλέον μπορεί και από τεχνολογική και πολύ περισσότερο από κοινωνική άποψη να έρθει από τα κάτω. Εύχομαι να ενεργοποιήσουμε σύντομα αυτό το «μπορεί».

Εύχομαι να σκεφτόμαστε όλο και περισσότερο πως αλλιώς μπορούν, πώς αλλιώς μας αξίζει ως νέοι άνθρωποι να δούμε να γίνονται στον τόπο τα πράγματα..