Η πολυπλοκότητα της διαδικτυακής δημοσιογραφίας ως γνωστικό πεδίο

Σε πρόσφατο άρθρο του ο Dan Gillmor, από τους πιο γνωστούς ακαδημαϊκούς προαγωγούς της διαδικτυακής δημοσιογραφίας, δήλωσε την ενθουσιώδη αισιοδοξία του για το μέλλον της ενημέρωσης.

Το βασικό επιχείρημα του Gillmor είναι ότι στο διαδίκτυο τείνουν να εξαφανιστούν τα υπάρχοντα οικονομικά εμπόδια για κάποιον που θέλει να εισέλθει στο χώρο των παραδοσιακών ΜΜΕ.

Η βιομηχανική υποδομή του τύπου και της ραδιοτηλεόρασης και τα κόστη που αυτή προϋποθέτει δεν είναι πλεόν απροσπέλαστη προϋπόθεση για κάποιον που θέλει να αγγίξει το ευρύ κοινό.

Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον Gillmor, οι εκατοντάδες καινοτόμες πρωτοβουλίες διαδικτυακής δημοσιογραφίας που ανθίζουν παγκοσμίως παράγουν ένα ενημερωτικό περιβάλλον ποικιλομορφότερο και απαλλαγμένο από τα βάρη του παρελθόντος. Βάρη και εξαρτήσεις που διαφαίνονται και στο πρόσφατο σκάνδαλο του News of the World.

Σαφώς και δεν μπορεί να διαφωνήσει κανείς με τη γενική διαπίστωση του Gillmor. Είναι όμως απαραίτητο να υπενθυμιστεί το εξής: η διαδικτυακή δημοσιογραφία αναπτύσσεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με την βιομηχανία των παραδοσιακών ΜΜΕ και υπό την επιρροή γιγάντων του διαδικτύου όπως Google, Facebook, Microsoft κλπ.

Αρκεί κανέις να ρίξει μια ματιά στα στατιστικά επισκεψιμότητας για να διαπιστώσει ότι οι περισσότεροι χρήστες του διαδικτύου ενημερώνονται μέσα από ιστότοπους οι οποίοι ανήκουν σε μεγάλα εκδοτικά και επικοινωνιακά συγκροτήματα.

Αυτή η διαπίστωση δεν αναιρεί την αρχική παρατήρηση του Gillmor ότι το διαδίκτυο απότελεί πεδίο καινοτομίας και ανανέωσης για τη δημοσιογραφία. Η αποτίμηση όμως της ποικιλομορφίας και του πλουραλισμού της επιγραμμικής ενημέρωσης με επιστημονικά κριτήρια δεν μπορεί να γίνει μόνο μέσα από το πρίσμα του ενθουσιασμού και της αισιοδοξίας που προκαλεί η διαδικτυακή avant garde.

Η έρευνα πρέπει απαραίτητα να εξετάσει το πεδίο της νέας δημοσιογραφίας σε όλες του τις εκφάνσεις ακόμα κι αν αυτές δεν συμφωνούν με το καινοτόμο μοντέλο που περιέγραψε ο Gillmor και άλλοι τεχνόφιλοι διανοούμενοι.

Μια τέτοια ακριβώς προσπάθεια επιστημονικής αποτίμησης της σύγχρονης δημοσιογραφίας σε όλες της τις πτυχές προσπάθησε να κάνει το συνέδριο Diversity of Journalisms: shaping complex media landscapes που έγινε στην Παμπλόνα της Ισπανίας στις 4 και 5 Ιουλίου. Ο υπότιτλος εκφράζει την πολυπλοκότητα του συγκεκριμένου γνωστικού πεδίου το οποίο χαρακτηρίζεται από αντιφατικές τάσεις.

Λόγω του μεγάλου αριθμού των ερευνητικών προτάσεων με εξαιρετικό ενδιαφέρον δεν μπορώ να κάνω εδώ μια συνθετική παρουσίαση του συνεδρίου. Για όσους ενδιαφέρονται τα κέιμενα είναι ήδη διαθέσιμα στον επίσημο ιστότοπο σε μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου (PDF). Σημειώνω την αξιολογη πρωτοβουλία των διοργανωτών να τα διαθέσουν ελεύθερα με άδεια Creative Commons.

Παρακάτω θα περιγράψω εν συντομία τα δύο κέιμενα που παρουσίασα εκεί σε συνεργασία με Γάλλους συναδέλφους.

Το πρώτο έχει τίτλο «The development of online local journalism in South-Western France: the case of La Dépêche du Midi », με τον Franck Bousquet. Πρόκειται για μια έρευνα πεδίου που διεξάγαμε το 2010 μέσω συνεντεύξεων και εθνογραφικής παρατήρησης της ηλεκτρονικής σύνταξης (online newsroom) της εφημερίδας La Dépêche du Midi η οποία καλύπτει μονοπωλιακά τη νοτιοδυτική Γαλλία.

Επιγραμματικά κάποια συμπεράσματα:
– Οι δημοσιογράφοι της εφημερίδας χρησιμοποιούν πλέον τα στατιστικά του ιστότοπου για να μάθουν ποια άρθρα είχαν τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα. Αυτό το κριτήριο χρησιμοποιείται ακόμη και από αρχισυντάκτες για την επιλογή θεμάτων. Το ποσοτικό κριτήριο της επισκεψιμότητας, ανάλογο της τηλεθέασης, μπαίνει έτσι από το παράθυρο στις συντάξεις του τύπου, μέσω διαδικτύου.

– Η διεύθυνση της εφημερίδας προσεγγίζει το διαδίκτυο με κριτήρια που εξαντλούνται στο μάρκετινγκ. Σκοπός τους δεν είναι να ανανεώσουν τη δημοσιογραφία ή να παράξουν καινοτομία αλλά να επιτύχουν οικονομικό κέρδος, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο στις παρούσες συνθήκες. Κατά συνέπεια επιβάλλουν σκληρές συνθήκες δουλειάς στους δημοσιογράφους, δεν αναγνωρίζουν τη δραστηριότητα τους ως δημοσιογραφία και τους περιορίζουν σε καθήκοντα ρουτίνας.

– Οι δημοσιογράφοι του ιστότοπου ασχολούνται ουσιαστικά μόνο με τη διαχείριση περιεχομένου που προέρχεται από άλλες πηγές (εφημερίδα, πρακτορεία κλπ) χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να εκφραστούν και να παράγουν πρωτότυπη ενημέρωση (shovelware). Με άλλα λόγια οι νέοι αυτοι εργαζόμενοι, με όλα τα στοιχεία πρεκαριάτου, απασχολούνται σε μια φάμπρικα περιεχομένου που μόνο στόχο έχει να μειώσει τα έσοδα και να αυξήσει την επισκεψιμότητα (Το πλήρες κείμενο της παρουσίασης στα αγγλικά εδώ σε PDF).

Η τάση αυτή που περιγράφω παραπάνω είναι παγκόσμιο φαινόμενο. Δεκάδες πλέον έρευνες περιγράφουν το ίδιο μονότονο περιβάλλον αναπαραγωγής και πληθωρισμού της πληροφορίας. Από συζητήσεις που είχα στο παρελθόν μέ Έλληνες δημοσιογράφους του διαδικτύου αποκόμισα την εντύπωση ότι η κατάσταση είναι περίπου ίδια στα καλά μαγαζιά και πολύ χειρότερη σε αυτά της Β΄ κατηγορίας (βλέπε πχ. εδώ).

Σε τέτοιες συνθήκες η καινοτομία και η δημιουργία είναι πολύ δύσκολη και περιορίζεται συχνά στο packaging της πληροφορίας και όχι στο περιεχόμενο.

Η δεύτερη παρουσίαση είναι μεθοδολογικής φύσης και έχει τίτλο «A multifaceted study of online news diversity: issues and methods », με τους Emmanuel Marty και Franck Rebillard. Σε αυτή περιγράφουμε τις δυσκολίες που παρουσιάζονται όταν κανείς προσπαθήσει να μετρήσει ή να αποτιμήσει την ποικιλομορφία και τον πλουραλισμό στο διαδίκτυο. Αυτό επιχειρούμε σε ένα ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο Internet, Redondance et Pluralisme de l’Information (IPRI) του οποίου τα τελικά αποτελέσματα θα δημοσιευθούν εντός του 2012.

Το βασικό ερώτημα της παρουσίασης είναι το πως πρέπει να συνδυαστούν ερευνητικές μέθοδοι που προέρχονται από τις κοινωνικές επιστήμες όπως η κοινωνικοοικονομική ανάλυση, η εθνογραφική παρατήρηση και η ανάλυση περιεχομένου με τη χρήση προγραμμάτων για την επεξεργασία των τεράστιων ποσοτήτων δεδομένων που παράγουν οι χρήστες του διαδικτύου.

Από θεωρητικής άποψης δείχνουμε το πως το θεωρητικό πλάισιο των digital methods μπορεί να εφαρμοστεί στο γνωστικό αντικέιμενο της διαδικτυακής δημοσιογραφίας και ενημέρωσης (για ένα παράδειγμα της δουλειάς μας σε αυτό το κομμάτι βλέπε εδώ).

Πράγματι, το τελευταίο δεν μπορεί να προσεγγισθεί μόνο μέσω παραδοσιακών μεθόδων των κοινωνικών επιστημών. Αυτό γιατί εξαρτάται από εργαλεία η χρήση των οποίων αφήνει άπειρα “ίχνη” (επισκέψεις, likes, tweets κλπ.) τα οποία αναλογούν σε κοινωνική δραστηριότητα και μπορούν να αναλυθούν με αυτοματοποιημένο τρόπο (News science of networks).

Ταυτόχρονα όμως, η αυτόματη ανάλυση δεν αρκεί για να δώσει νόημα σε σύνθετες κοινωνικές πρακτικές όπως η λειτουργία της δημόσιας σφαίρας και των ΜΜΕ. Μόνο ο συνδυασμός των δύο μπορεί να δώσει μια σαφή και σφαιρική εικόνα ενός τόσο πολύπλοκου γνωστικού πεδίου (Το πλήρες κείμενο εδώ σε PDF).

Leave a Reply

Your email address will not be published.